PORTRET z HISTORIĄ Ryszard Filipski

Ryszard Filipski (ur. 17 lipca 1934 we Lwowie, zm. 22 października 2021) – aktor i reżyser filmowy i teatralny.

  Był aktorem założonego przez siebie teatru eref-66. Pod koniec lat 70. XX wieku pełnił także funkcje administracyjne: najpierw jako dyrektor Teatru Ludowego w Nowej Hucie (1975–1979), następnie kierownik Zespołów Filmowych „Kraków” (1980–1981) i „Iluzjon” (1982–1987).

W 1958 zdał aktorski egzamin eksternistyczny. Jako aktor najbardziej kojarzony z filmową rolą majora Henryka Dobrzańskiego, w filmie Bohdana Poręby Hubal (1973). Także – wachmistrza Soroki, przybocznego Kmicica z Potopu (1974) w reżyserii Jerzego Hoffmana. 

Z powodu warunków fizycznych, przez pewien okres etatowy „twardziel” polskiego kina sensacyjnego przełomu lat 60. i 70. XX wieku: zawzięty kapitan MO w Tylko umarły odpowie (1969, reż. Sylwester Chęciński), agent kontrwywiadu z Brylantów pani Zuzy(1971, reż. Paweł Komorowski), czy zdemobilizowany weteran wojny w „polskim westernie” Południk zero (1970, reż. Waldemar Podgórski).  

W dorobku filmowym miał również role w serialach telewizyjnych: jako król Władysław Łokietek wystąpił w młodzieżowym Znaku orła (1977, reż. Hubert Drapella), jako wojewoda Jakuszyn w Ile jest życia (1974, reż. Zbigniew Kuźmiński). 

Zajmował się także reżyserią filmową: debiutem była sensacyjna opowieść z czasów zimnej wojny Orzeł i reszka (1974, zagrał tam też główną rolę), później zrealizował jeszcze m.in. dramat społeczno-polityczny Wysokie loty (1979). 

Filmowym dziełem życia Ryszarda Filipskiego pozostaje obraz Zamach stanu (1980), który wyreżyserował i w którym zagrał główną rolę, marszałka Józefa Piłsudskiego. Film został wyróżniony Nagrodą Główną Jury na festiwalu filmowym w Gdyni, ale w kinach nie zdobył dużej publiczności. Zamach stanu przedstawiał osobę Marszałka jako dyktatora, przeciwnego demokracji i nierozumiejącego zmian społecznych zachodzących w kraju, a obóz sanacji jako cyników, popełniających przestępstwa dla osiągnięcia politycznych korzyści. Filipski jako aktor nie poprzestał na niezbędnej charakteryzacji, starając się możliwie wiernie naśladować także sposób mówienia Piłsudskiego, jego gesty.

  Na początku 1976 w kierowanym przez Jerzego Putramenta tygodniku Literaturaukazał się rysunek satyryczny Andrzeja Czeczota, gdzie przy stole siedzi mężczyzna ubrany w stylu filmowych gangsterów z lat 30. – prążkowany garnitur, kapelusz z szerokim rondem zasłaniający twarz. W klapę garnituru wpięty ma Szczerbiec Chrobrego – symbol przedwojennego ONR. W jednej ręce mężczyzna trzyma pistolet Parabellum, na drugiej dłoni ma kastet; na stole przed nim leżą: pejcz, jeszcze jeden kastet, pałka i puszka z zamazanym napisem „Cyklon B”, stoi też butelka alkoholu. Na ścianie za mężczyzną wisi afisz o treści: Teatr Ludowy w Nowej Hucie – „Ryszard IV”. 

Ten rysunek był oczywistą aluzją do działań Filipskiego na niwie politycznej i forsowania tematów politycznych w swoich artystycznych przedsięwzięciach. Cechujące ówczesne poczynania Filipskiego – zdaniem Czeczota – narodowy komunizm i zawoalowany antysemityzm starał się on napiętnować. Pierwsza wersja rysunku, zatrzymana przez cenzurę była nawet bardziej dosadna. Na nim mężczyzna o rysach Filipskiego, w bryczesach i oficerkach, zaganiał tłum ludzi do przypominającego krematorium budynku oznaczonego szyldem „Teatr Ludowy w Nowej Hucie”. 

W obronie naruszonego dobrego imienia Filipskiego teksty publikowały m.in. partyjny dziennik Trybuna Ludu, Życie Warszawy i Słowo Powszechne. Trybuna Ludupisała: 

To literatura kastetu, stanowiąca wyłom w obyczajach naszej prasy.

Wielu aktorów podpisało list otwarty, w którym stwierdzano, że publikacja takiej karykatury była haniebnym aktem politycznym, precedensem, którego tolerować nie wolno i należy wyciągnąć konsekwencje wobec winnych. 

Filipski pozwał Czeczota i osobno redakcję Literatury do sądu. Rysownik zresztą już po tygodniu stracił pracę i do czasu emigracji z Polski w 1982 nie mógł znaleźć stałego zatrudnienia. Obrony Czeczota podjął się Jan Olszewski. Filipskiego wspierał na sali sądowej Bohdan Poręba, za sprawą którego na świadków powołano Kazimierza Kutza i Jonasza Koftę. Kutz miał potwierdzić zeznanie Poręby, że w czasie spotkania towarzyskiego w jego mieszkaniu, Czeczot przyznał Porębie, że to syjoniści namówili go do wykonania inkryminowanego rysunku. Kofta miał opowiedzieć o podobnym stwierdzeniu Czeczota, które miał usłyszeć w czasie obiadu spożywanego w krakowskiej restauracji SPATiF w towarzystwie rysownika i jednego z aktorów Teatru Ludowego. I Kutz, i Kofta zgodnie zeznawali, że słowa Czeczota o syjonistycznej inspiracji, były żartem rysownika, który zakładał, że podpuszczeni przez niego Poręba i aktor teatru Ludowego powtórzą je Filipskiemu. 

Jesienią 1976 sąd skazał rysownika na sześć miesięcy więzienia w zawieszeniu, zasądził pokrycie przez niego kosztów procesu, wpłatę nawiązki na cele społeczne i nakazał Czeczotowi wystosowanie przeprosin.

  „…Andrzeja Czeczota – https://www.czczaplinski.com/post/portret-z-historią-andrzej-czeczot - poznałem w Nowym Jorku, gdzie mieszkam od 1979 r., a jemu pierwsze zdjęcia robiłem i pisałem o nim w 1982 r. Rozmawialiśmy o Ryszardzie Filipskim, którego spotkałem i fotografowałem 13 września 2008 r. w Podkowie Leśnej, a 15 lipca 2015 r. w Warszawie. Muszę powiedzieć, że był to niezwykły człowiek, bardzo na sobie skupiony, co zostało zarejestrowane na zdjęciach…” – Czesław Czapliński.

Filmy fabularne: 1955 Trzy starty Mietek, kolega Walczaka Czesław Petelski; Godziny nadziei Amerykanin śpiewający piosenkę w Łodzi Jan Rybkowski; 1956 Zemstasługa Rejenta Antoni Bohdziewicz, Bohdan Korzeniewski Nikodem Dyzma złodziej Jan Rybkowski Kanał mężczyzna w studzience Andrzej Wajda Koniec nocy Edek Słowik Julian Dziedzina, Paweł Komorowski, Walentyna Uszycka; 1957 Król Maciuś I  Wanda Jakubowska Ewa chce spać robotnik drogowy Tadeusz Chmielewski; 1958 Wolne miastoNSDAP-owiec biorący udział w bójce w piwiarni Schmoldego Stanisław Różewicz Orzeł estoński żołnierz Leonard Buczkowski Dwoje z wielkiej rzeki angielski marynarz w stoczni Konrad Nałęcki; 1959 Gdy spadają anioły zniewieściały klient szaletu Roman Polański; 1961 Ogniomistrz Kaleń żołnierz w Baligrodzie wskazujący Wierzbickiemu drogę do kasyna Ewa Petelska, Czesław Petelski Drugi człowiek chuligan w tramwaju Konrad Nałęcki; 1965 Potem nastąpi cisza Kotwa Janusz Morgenstern Popioły  Andrzej Wajda; 1966 Cierpkie głogi Stanisław Gilarz Janusz Weychert Chudy i inni "Ślązak" Henryk Kluba; 1967 Słońce wschodzi raz na dzień Górniok Henryk Kluba Wycieczka w nieznane pisarz Andrzej Miller Jerzy Ziarnik Jowita sierżant Kosmala Janusz Morgenstern Fatalista szeregowy Pantelejew Stanisław Lenartowicz; 1968 Przekładaniec adwokat Andrzej Wajda Molo Andrzej Rudnicki Wojciech Solarz; 1969 Zbrodniarz, który ukradł zbrodnię Robert Kwasowski Janusz Majewski Tylko umarły odpowie kapitan Paweł Wójcik Sylwester Chęciński; 1970 Południk zero porucznik Bartkowiak Waldemar Podgórski; 1971 Brylanty pani Zuzy agent kontrwywiadu Paweł Komorowski; 1973 Hubalmajor Henryk "Hubal" Dobrzański Bohdan Poręba; 1974 Potop Soroka Jerzy Hoffman; 1975 Orzeł i reszka 2 role: Marcin Nowak, współwięzień Nowaka wszczynający bójkę w celi (głos) Ryszard Filipski; 1978 Wysokie loty gość na przyjęciu u Matusiaka Ryszard Filipski; 1980 Zamach stanu Józef Piłsudski Ryszard Filipski; 1993 Lazarus dziadekWaldemar Dziki; 2003 Stara baśń. Kiedy słońce było bogiem Wisz, ojciec Dziwy Jerzy Hoffman; 2005 Pitbull Wor Patryk Vega 2008 Rysa Mirski Michał Rosa Seriale Rok Tytuł Rola Reżyseria; 1968 Stawka większa niż życie SS-Sturmbannführer Fritz Schabe (odcinek: 12) Andrzej Konic; 1974 Ile jest życia wojewoda Jakuszyn (odcinki: 1, 3, 5-6, 8-10) Zbigniew Kuźmiński; 1977 Znak orła Władysław Łokietek (odcinki: 4-8, 14) Hubert Drapella; 1985 Zamach stanu (serial) Józef Piłsudski (odcinki: 1-3, 5) Ryszard Filipski; 2003 Zaginiona komisarz Joachim Kondeja (odcinki: 2, 6-7) Andrzej Kostenko; 2004–2008 Kryminalni inspektor Ryszard Grodzki Piotr Wereśniak; 2005 Pitbull Wor (odcinki: 1-5) Patryk Vega.

   Odznaczenia: Krzyż Kawalerski Orderu Odrodzenia Polski (1978); Złoty Krzyż Zasługi (1974); Brązowe odznaczenie im. Janka Krasickiego (1970); Złote odznaczenie im. Janka Krasickiego (1976); Odznaka Zasłużony Działacz Kultury (1974); Złota Odznaka „Za zasługi dla Krakowa” (1975).

Zmarł 22 października 2021 roku, lecz zgodnie z jego wolą informacje w mediach pojawiły się dopiero po pogrzebie – 29 października 2021. Został pochowany w otoczeniu najbliższej rodziny 26 października 2021 na cmentarzu parafialnym w Żukowie (powiat grodziski).

Kazimierz Kutz - https://www.czczaplinski.com/post/portret-z-historią-kazimierz-kutz-, reżyser, pisał w książce Klapsy i ścinki: Swego czasu znany i utalentowany aktor. (...) Miał swój dobry okres w filmie. Ale często role, które grywał, przenosiły się na jego życie prywatne. A ponieważ grywał postacie historyczne – Hubala czy Piłsudskiego – tworzyły się dziwne sytuacje. Kiedy prowadził teatr w Nowej Hucie (...) zarządził zbiórkę w lesie. Nakazał wszystkim aktorom ubrać teatralne partyzancko–wojskowe mundury, wsiąść na konie i jechać tyle a tyle na wyznaczony azymut. (...) Kiedy oddział osiągnął cel, na polanie – opodal ogniska – [aktorzy] zobaczyli [Filipskiego przebranego za] Piłsudskiego. Stał jak żywy, wsparty o szablę…”.

  Bogusław Linda - https://www.czczaplinski.com/post/portret-z-historią-bogusław-linda-  pisał: „…Wtedy zorientowałem się, że to, co mnie tak drażni w polskich filmach, to fakt, że nikt tam nie gra normalnie, tylko grają, jakby grali nadal dla siódmego rzędu! Czyli to jest granie teatralne. Jedynym, który tego nie robił, był Ryszard Filipski. Wspaniały, niewykorzystany aktor...”.

PORTRAIT with HISTORY Ryszard Filipski

  Ryszard Filipski (born July 17, 1934 in Lviv, died October 22, 2021) – actor and film and theater director.

He was an actor in the theater he founded, eref-66. In the late 1970s, he also held administrative positions: first as director of the Ludowy Theater in Nowa Huta (1975–1979), then as director of the "Kraków" (1980–1981) and "Iluzjon" (1982–1987) Film Studios.

In 1958, he passed his extramural acting exam. As an actor, he is best known for his film role as Major Henryk Dobrzański in Bohdan Poręba's Hubal (1973). He also played Sergeant Soroka, Kmicic's adjutant in The Deluge (1974), directed by Jerzy Hoffman. Due to his physical condition, he was a regular fixture in Polish action films of the late 1960s and early 1970s: a headstrong militia captain in Only the Dead Will Answer (1969, dir. Sylwester Chęciński), a counterintelligence agent in Mrs. Zuzy's Diamonds (1971, dir. Paweł Komorowski), and a demobilized war veteran in the "Polish Western" Meridian Zero (1970, dir. Waldemar Podgórski).

  His film credits also include roles in television series: as King Władysław the Elbow-high in the youth-oriented film Sign of the Eagle (1977, dir. Hubert Drapella), and as Voivode Jakuszyn in Ile jest życia (How Much Life There Is) (1974, dir. Zbigniew Kuźmiński).

         He also directed films: his debut was the Cold War thriller "Heads and Tails" (1974, in which he also played the lead role), and he later directed, among others, the socio-political drama "High Flights" (1979). Ryszard Filipski's life's work remains "Zamach etat" (1980), which he directed and in which he played the lead role of Marshal Józef Piłsudski. The film won the Grand Jury Prize at the Gdynia Film Festival, but failed to gain a large audience in theaters. "Zamach etat" portrayed the Marshal as a dictator, opposed to democracy and incompetent to understand the social changes taking place in the country, and the Sanation camp as cynics committing crimes for political gain. As an actor, Filipski did not stop at the necessary make-up, also striving to imitate Piłsudski's manner of speech and gestures as faithfully as possible.

         In early 1976, the weekly Literatura, edited by Jerzy Putrament, published a satirical cartoon by Andrzej Czeczot, depicting a man seated at a table dressed in the style of 1930s movie gangsters – a pinstriped suit and a wide-brimmed hat obscuring his face. A Szczerbiec Chrobrego (Chrobry's Szczerbiec), the symbol of the pre-war National Radical Camp (ONR), is pinned to the lapel of his suit. In one hand, the man holds a Parabellum pistol, and in the other, brass knuckles; on the table in front of him lie a whip, another knuckleduster, a baton, and a can with the blurred inscription "Zyklon B." There's also a bottle of alcohol. On the wall behind the man hangs a poster reading: "Ludowy Teatr w Nowa Huta – "Ryszard IV."

  This cartoon was an obvious allusion to Filipski's political activities and his emphasis on political themes in his artistic endeavors. According to Czeczot, he sought to denounce Filipski's actions at the time, which included national communism and veiled anti-Semitism. The first version of the drawing, suppressed by the censors, was even more explicit. It depicted a man with Filipski's features, wearing jodhpurs and riding boots, herding a crowd of people into a crematorium-like building marked "People's Theatre in Nowa Huta."

         In defense of Filipski's damaged reputation, articles were published by the party daily Trybuna Ludu, Życie Warszawy, and Słowo Powszechne, among others. Trybuna Ludu wrote:

This is brass-knuckle literature, a breach of our press's moral code.

Many actors signed an open letter stating that the publication of such a caricature was a shameful political act, a precedent that cannot be tolerated, and that those responsible should be held accountable.

         Filipski sued Czeczot and, separately, the editorial staff of Literatura magazine. The cartoonist lost his job after just a week and was unable to find permanent employment until he emigrated from Poland in 1982. Jan Olszewski took up Czeczot's defense. Filipski was supported in the courtroom by Bohdan Poręba, who called Kazimierz Kutz and Jonasz Kofta as witnesses. Kutz allegedly corroborated Poręba's testimony that during a social gathering at his apartment, Czeczot admitted to Poręba that Zionists had persuaded him to create the incriminated drawing. Kofta allegedly recounted a similar statement Czeczot had heard during a dinner at the SPATiF restaurant in Krakow, accompanied by the cartoonist and an actor from the Ludowy Theatre. Both Kutz and Kofta agreed that Czeczot's remarks about Zionist inspiration were a joke by the cartoonist, who assumed that Poręba and the Ludowy Theatre actor, having been egged on by him, would repeat them to Filipski.

         In the fall of 1976, the court sentenced the cartoonist to six months of suspended prison, ordered him to cover court costs, pay a fine to social causes, and ordered Czeczot to issue an apology.

  "…I met Andrzej Czeczot – https://www.czczaplinski.com/post/portret-z-historią-andrzej-czeczot – in New York, where I have lived since 1979, and I first photographed and wrote about him in 1982. We talked about Ryszard Filipski, whom I met and photographed on September 13, 2008, in Podkowa Leśna, and on July 15, 2015, in Warsaw. I must say that he was an extraordinary man, very self-absorbed, which was captured in the photos…"– Czesław Czapliński.

         Feature films: 1955 Three Take-Offs Mietek, Walczak's friend Czesław Petelski; Hours of Hope An American singing a song in Łódź Jan Rybkowski; 1956 Revenge The Notary's servant Antoni Bohdziewicz, Bohdan Korzeniewski Nikodem Dyzma the thief Jan Rybkowski The Canal A man in a manhole Andrzej Wajda The End of the Night Edek Słowik Julian Dziedzina, Paweł Komorowski, Walentyna Uszycka; 1957 King Matt I Wanda Jakubowska Ewa Wants to Sleep A road worker Tadeusz Chmielewski; 1958 Free City An NSDAP member taking part in a fight in Schmolde's beer hall Stanisław Różewicz The Eagle An Estonian soldier Leonard Buczkowski Two from a Great River An English sailor in a shipyard Konrad Nałęcki; 1959 When Angels Fall An effeminate toilet patron Roman Polański; 1961 Firefighter Kaleń a soldier in Baligród showing Wierzbicki the way to the casino Ewa Petelska, Czesław Petelski The Second Man a hooligan on a tram Konrad Nałęcki; 1965 Then there will be silence Kotwa Janusz Morgenstern Ashes Andrzej Wajda; 1966 Sour Hawthorns Stanisław Gilarz Janusz Weychert Chudy and Others "Ślązak" Henryk Kluba; 1967 The Sun Rises Once a Day Górniok Henryk Kluba A Trip into the Unknown writer Andrzej Miller Jerzy Ziarnik Jowita Sergeant Kosmala Janusz Morgenstern The Fatalist Private Pantelejew Stanisław Lenartowicz; 1968 Layer Cake lawyer Andrzej Wajda Molo Andrzej Rudnicki Wojciech Solarz; 1969 The Criminal Who Stole a Crime Robert Kwasowski Janusz Majewski Only the Dead Will Answer Captain Paweł Wójcik Sylwester Chęciński; 1970 The Zero Meridian Lieutenant Bartkowiak Waldemar Podgórski; 1971 Mrs. Zuza's Diamonds counterintelligence agent Paweł Komorowski; 1973 Hubal Major Henryk "Hubal" Dobrzański Bohdan Poręba; 1974 The Deluge Soroka Jerzy Hoffman; 1975 Heads and Tails 2 roles: Marcin Nowak, Nowak's cellmate who starts a fight in his cell (voice) Ryszard Filipski; 1978 High Flying Guest at Matusiak's Party Ryszard Filipski; 1980 Coup d'état Józef Piłsudski Ryszard Filipski; 1993 Grandpa Lazarus Waldemar Dziki; 2003 Old Fairy Tale: When the Sun Was God Wisz, Dziwa's Father Jerzy Hoffman; 2005 Pitbull Wor Patryk Vega 2008 Rysa Mirski Michał Rosa TV series Year Title Role Direction; 1968 More Than Life at Stake SS-Sturmbannführer Fritz Schabe (episode: 12) Andrzej Konic; 1974 How Much Life Is Voivode Jakuszyn (episodes: 1, 3, 5-6, 8-10) Zbigniew Kuźmiński; 1977 The Sign of the Eagle Władysław the Elbow-high (episodes: 4-8, 14) Hubert Drapella; 1985 Coup d'état (TV series) Józef Piłsudski (episodes: 1-3, 5) Ryszard Filipski; 2003 The Missing Commissioner Joachim Kondeja (episodes: 2, 6-7) Andrzej Kostenko; 2004–2008 Criminal Inspector Ryszard Grodzki Piotr Wereśniak; 2005 Pitbull Wor (episodes: 1-5) by Patryk Vega.

  Awards: Knight's Cross of the Order of Polonia Restituta (1978); Gold Cross of Merit (1974); Bronze Janek Krasicki Decoration (1970); Gold Janek Krasicki Decoration (1976); Meritorious Cultural Activist Badge (1974); Gold Badge "For Merit to Krakow" (1975).

         He passed away on October 22, 2021, but, in accordance with his wishes, the media did not publish the information until after his funeral – on October 29, 2021. He was buried surrounded by his immediate family on October 26, 2021, at the parish cemetery in Żukowo (Grodzisk County).

  Kazimierz Kutz - https://www.czczaplinski.com/post/portret-z-historią-kazimierz-kutz -, a film director, wrote in his book "Slaps and Scrapbooks": "At one time, he was a well-known and talented actor. (...) He had a good time in film. But the roles he played often spilled over into his private life. And because he played historical figures – Hubal or Piłsudski – strange situations arose. When he ran a theater in Nowa Huta (...) he ordered a meeting in the forest. He ordered all the actors to put on their theatrical partisan-military uniforms, mount their horses, and ride a certain distance to a designated azimuth." (...) When the unit reached its destination, in a clearing – near the campfire – [the actors] saw [Filipski disguised as] Piłsudski. He stood as if alive, leaning on his sabre…"

         Bogusław Linda - https://www.czczaplinski.com/post/portret-z-historią-bogusław-linda- wrote: "...Then I realized that what irritates me so much in Polish films is the fact that no one there acts normally, they act as if they were still playing for the seventh row! So it's theatrical acting. The only one who didn't do this was Ryszard Filipski. A wonderful, underutilized actor...".