„…Umarły śmieje się w swym sercu z tych, co płaczą po nim, jakby mówili do niego: Dobrze by było, gdybyś żył jeszcze na tym świecie, cierpiał wiele cierpień i kosztował wiele goryczy…” – Julian Stryjkowski.
Julian Stryjkowski, do 1946 Pesach Stark (hebr. פסח סטרק), nazwisko rodowe Rosenmann (ur. 27 kwietnia 1905 w Stryju, zm. 8 sierpnia 1996 w Warszawie, został pochowany na cmentarzu żydowskim przy ulicy Okopowej) – polski prozaik, autor opowiadań, dramaturg i dziennikarz żydowskiego pochodzenia.
Julian Stryjkowski urodził się w Stryju w rodzinie żydowskiej, jako syn mełameda Cwi Rosenmanna i Chany z domu Stark. Jego siostra Maria Stark, zmarła w Wiedniu w 1922. Uczęszczał do polskiej szkoły czteroklasowej, a następnie do gimnazjum w Stryju, w którym zdał maturę. Mimo polskiej edukacji nauczył się również języka hebrajskiego, dzięki przynależności do organizacji Ha-Szomer Ha-Cair. W 1924 rozpoczął studia polonistyczne na Uniwersytecie Jana Kazimierza we Lwowie. Zakończył je w 1932 uzyskując stopień doktora pracą Kobieta zbrodniarka w literaturze romantycznej pod kierunkiem Juliusza Kleinera. W czasie swojego pobytu we Lwowie Stryjkowski nawiązywał pierwsze kontakty z działaczami komunistycznymi.
Po ukończeniu studiów (w latach 1932–1933) pracował jako nauczyciel języka polskiego w gimnazjum w Płocku, został jednak wyrzucony po oskarżeniach o szerzenie ideologii komunistycznej. Niedługo później, w 1934 zapisał się do działającej nielegalnie Komunistycznej Partii Zachodniej Ukrainy, za przynależność do której był w latach 1935–1936 więziony. Po zwolnieniu z więzienia przeniósł się do Warszawy, gdzie ukrywając się przed policją znalazł pracę w księgarni. Publikował na łamach „Młodego Świata” pod pseudonimem Łukasz Monastyrski. Pozostawał tam do wybuchu wojny.
Tuż po wybuchu wojny Stryjkowski opuścił Warszawę i udał się do Lwowa, gdzie był świadkiem wejścia wojsk radzieckich (atmosferę tamtych lat oddał w powieściWielki strach). Jako zdeklarowany komunista pracował najpierw w redakcji dziennika „Czerwony Sztandar”, z którego jednak został wyrzucony i znalazł pracę w rozgłośni polskiego radia. Po rozpoczęciu ofensywy III Rzeszy na ZSRR uciekał w głąb Rosji, gdzie nieskutecznie próbował się zaciągnąć do Armii Andersa. Pracował jako robotnik fizyczny, między innymi w Uzbekistanie, został jednak przeniesiony do fabryki broni pod Moskwą. Dzięki pomocy Wandy Wasilewskiej w roku 1943 otrzymał pracę korektora w tygodniku „Wolna Polska” w Moskwie. Awansując, a w końcu obejmując stanowisko redaktora, pozostawał w redakcji czasopisma aż do zakończenia wojny. W 1943 roku dołączył do Związku Patriotów Polskich oraz Polskiej Partii Socjalistycznej. W tym czasie zaczynał był tworzyć powieść Głosy w ciemności, którą ukończył w 1946 i podpisał używając już pseudonimu Julian Stryjkowski.
Po powrocie do kraju zmienił nazwisko na Julian Stryjkowski. Nadal przynależał do PPS, a po jej zjednoczeniu z PPR stał się członkiem PZPR. W 1946 został redaktorem Polskiej Agencji Prasowej – najpierw w Katowicach, a od 1949 w Rzymie. W 1951 wydał utrzymaną w duchu socrealizmu powieść Bieg do Fragalà, opisującą sytuację włoskich rolników. Jest to pierwsza wydana powieść Stryjkowskiego, ponieważ Głosy w ciemności nie zostały dopuszczone do druku przez cenzurę. Po jej ukazaniu się został uznany za persona non grata we Włoszech i wydalony w 1952. Członek egzekutywy POP PZPR przy Zarządzie Głównym Związku Literatów Polskich w 1953. W 1954 otrzymał posadę w redakcji miesięcznika „Twórczość” jako kierownik działu prozy. Pozostawał na tym stanowisku aż do emerytury w 1978.
Kariera pisarska Stryjkowskiego nabierała rozpędu, mimo publikacji Czarnej róży, którą można uznać za odcięcie się od komunizmu (a która ukazała się dopiero po licznych cięciach cenzury). W tym czasie także podróżował – do Izraela i Jugosławii – co znajdowało odbicie w jego opowiadaniach. Pisarz cieszył się sporym zaufaniem władz, co możliwe było częściowo dlatego, że w swojej twórczości nie podejmował „nieprawomyślnych” tematów, a częściowo dlatego, że wciąż należał do PZPR. Służby PRL były również w posiadaniu materiałów świadczących o jego homoseksualiźmie, więc mogły go szantażować.
Z komunizmem Stryjkowski ostatecznie zerwał w 1966, w ramach protestu (wraz z innymi intelektualistami) po wyrzuceniu z partii Leszka Kołakowskiego.
Po wystąpieniu z PZPR autor Głosów w ciemności nie ukrywał swojego krytycznego nastawienia do ustroju, był między innymi sygnatariuszem Listu 59. Nie przekreśliło to jednak jego kariery pisarskiej, choć nie podróżował już tak wiele jak dawniej – jedynie w 1969 wziął udział w stypendium International Writing Program University of Iowa w Stanach Zjednoczonych oraz pod koniec lat 70. odbył krótką podróż do Izraela. W lutym 1978 został członkiem Towarzystwa Kursów Naukowych. W 1980 w drugim obiegu ukazała się powieść autobiograficzna Wielki strach, będąca ostatecznym rozliczeniem z komunizmem. Gdy w 1983 zlikwidowano, a następnie utworzono na nowo Związek Literatów Polskich, pisarz nie zdecydował się na wstąpienie do niego, natomiast w 1989 przystąpił do powstającego na fali zmian politycznych Stowarzyszenia Pisarzy Polskich.
19 września 1988 r. zostałem zaproszony przez Artura Międzyrzeckiego do Pałacu Kultury i Nauki w Warszawie, gdzie oczekiwana od wielu lat pozytywna decyzja prezydenta m.st. Warszawy zezwalająca na zwołanie wyborczego zebrania członków polskiego PEN-Clubu ożywiła środowisko twórcze całej Polski. Jako jedyny miałem zgodę na robienie zdjęć w czasie wyborów, gdzie byli m.in. Marian Brandys, Jerzy Turowicz, Julian Stryjkowski, Jan Błoński, Jerzy Ficowski, Henryk Bereza, Stefan Kisielewski, Bronisław Geremek…
Udało mi się poprosić Juliana Stryjkowskiego na bok i zrobić mu serię unikalnych zdjęć. Muszę powiedzieć, że Julian Stryjkowski, to niezwykle skromny, ale zarazem wielki pisarz.
To było historyczne zebranie dla polskiej kultury, w którym wraz z najwybitniejszymi twórcami, z których znakomita większość już nie żyje, miałem przyjemność uczestniczyć i zarejestrować to dla przyszłych pokoleń.
Po upadku PRL pojawiło się wiele wypowiedzi autobiograficznych pisarza, wywiady w prasie, wywiad-rzeka Ocalony na WschodziePiotra Szewca oraz film 89 lat Juliana Stryjkowskiego w reżyserii Mieczysława Vogta. W wypowiedziach tych jako czynniki decydujące dla swych poglądów i twórczości wskazał wybory światopoglądowe (prowadzące go od komunizmu do poglądów antykomunistycznych), tradycję żydowską (i dramat holocaustu) oraz skrywany długo homoseksualizm. Problem tożsamości seksualnej ukazał otwarcie w Milczeniu (1993, na książkę składały się dwa opowiadania), które było ostatnim utworem literackim artysty.
Wielokrotnie odznaczany, wyróżniany i nagradzany m.in. 1952 – Nagroda Państwowa I stopnia za Bieg do Fragalà; 1955 – odznaczenie Medal 10-lecia Polski Ludowej; 1955 – odznaczenie Krzyżem Oficerskim Orderu Odrodzenia Polski; 1979 – Nagroda Fundacji A. Jurzykowskiego w Nowym Jorku; 1986 – Nagroda im. Stanisława Vincenza; 1993 – Nagroda Polskiego PEN Clubu im. Jana Parandowskiego.
Pisarstwo Stryjkowskiego bywa czasem określane terminem realizm mistyczny, który oddawać ma jednoczesną realistyczną konstrukcję jego utworów z jednej strony oraz przesycenie duchowością (aż do pewnej materializacji pojęć duchowych) z drugiej.
Na tetralogię galicyjską (przed ukazaniem się Echa określano ją jako trylogię) składają się 4 powieści: Głosy w ciemności (1956), Austeria (1966), Sen Azrila (1975) i Echo (1988, kontynuujące dzieje bohaterów Głosów w ciemności). W utworach tych autor przedstawia środowisko Żydów galicyjskich przed I wojną światową, zamieszkałych w tzw. szetlach. Stryjkowski ukazuje rozpad tych społeczności spowodowany zarówno procesami historycznymi (np. I wojna światowa w Austerii), jak i zanikiem tradycyjnej kultury żydowskiej - zastępowanej przez asymilację, socjalizm czy syjonizm.
Te wszystkie elementy składają się na opis upadku kultury żydowskiej na kresach, jednak inne elementy (np. przedstawienie rytuałów religijnych, organizacja powieści według kalendarza religijnego) powodują, że obraz sztetli w twórczości Stryjkowskiego jest bardzo bogaty. To wszystko sprawia, że utwory tetralogii galicyjskiej jako obraz kultury, która uległa zagładzie, często są zestawiane z powieściami Isaaca Bashevisa Singera.
Na tryptyk biblijny składają się trzy dłuższe opowiadania o charakterze apokryficznym: Odpowiedź (1982), Król Dawid żyje! (1984) i Juda Makabi (1986). Osią fabularną tych utworów są wątki zaczerpnięte bezpośrednio ze Starego Testamentu, skupiające się wokół głównej postaci (Mojżesza w Odpowiedzi, Dawida w Król Dawid żyje! i Judy Makabiego).
Julian Stryjkowski jest autorem powieści m.in. Bieg do Fragalà. Warszawa 1951; Głosy w ciemności. Warszawa 1956 (faktyczny debiut powieściowy, bowiem ukończone w 1946 nie zostały dopuszczone do wydania przez cenzurę); Czarna róża. Warszawa 1962; Austeria, Warszawa 1966 (w 1982 powieść została sfilmowana przez Jerzego Kawalerowicz); Sen Azrila. Warszawa, 1975; Przybysz z Narbony. Warszawa, 1978; Wielki strach. Warszawa i Londyn 1980; Tommaso del Cavaliere. Warszawa 1982; Echo. Warszawa 1988; To samo, ale inaczej. Warszawa 1990.
Julian Stryjkowski jest autorem opowiadać m.in. Pożegnanie z Italią, Warszawa. 1954; Imię własne: opowiadania. Warszawa 1961; Sodoma. Sztuka w trzech aktach, dramat. „Dialog” nr 8/1963; Na wierzbach... nasze skrzypce, opowiadania.Warszawa 1974; Odpowiedź, opowiadanie apokryficzne. Poznań 1982; Martwa fala, opowiadania. Warszawa 1983; Król Dawid żyje!, opowiadanie apokryficzne. Poznań, 1984; Syriusz, opowiadania. Warszawa 1984; Juda Makabi, opowiadanie apokryficzne. Poznań 1986; Sarna albo Rozmowa Szatana z chłopcem, aniołem i Lucyferem, opowiadanie. 1992; Milczenie, opowiadania. Warszawa 1993.
Poza twórczością literacką Stryjkowski zajmował się tłumaczeniami z języka hebrajskiego, rosyjskiego i francuskiego. Debiutem translatorskim było prawdopodobnie opowiadanie Kłamstwo Awigdora Hameiriego - jego przekład z hebrajskiego ukazał się w „Chwili” w 1929. W 1937 ukazało się tłumaczenie Śmierci na kredyt Louisa-Ferdinanda Celine’a, które doczekało się reedycji po upadku PRL.
„…Był mistrzem języka, lapidarnego i barwnego, budowanego z nieoczekiwanego zestawu słów. Odświeżył i wzbogacił język polski, wprowadzając doń zasoby jidisz z dzieciństwa. Także z kultury i obyczajowości żydowskiej, innego sposobu postrzegania świata, bardziej mistycznego. Dodał polszczyźnie energii i wyższego lotu. W jego prozie pobrzmiewa żarliwa religijność, metafizyka, mimo że przecież z Bogiem wadził się przez wiele lat na różne sposoby…” – Marek Nowakowski (o Julianie Stryjkowskim).
PORTRAIT with HISTORY Julian Stryjkowski
"... The dead man laughs in his heart at those who cry after him, as if they were saying to him: It would be good if you were still alive in this world, suffered a lot of suffering and cost much bitterness ..." - Julian Stryjkowski.
Julian Stryjkowski, until 1946 Pesach Stark (Hebrew פסח סטרק), family name Rosenmann (born April 27, 1905 in Stryj, died August 8, 1996 in Warsaw, was buried in the Jewish cemetery on Okopowa Street) - Polish prose writer, author stories, playwright and journalist of Jewish origin.
Julian Stryjkowski was born in Stryj to a Jewish family, the son of Melamed Cwi Rosenmann and Chana née Stark. His sister Maria Stark, died in Vienna in 1922. He attended a Polish four-class school, and then a gymnasium in Stryj, where he passed his secondary school-leaving examination. Despite his Polish education, he also learned Hebrew thanks to his membership in the Hashomer Hatzair organization. In 1924 he began Polish studies at the Jan Kazimierz University in Lviv. He completed them in 1932 with a doctorate with the work of The Criminal Woman in Romantic Literature under the supervision of Juliusz Kleiner. During his stay in Lviv, Stryjkowski made first contacts with communist activists.
After graduating (in 1932–1933), he worked as a Polish language teacher at a gymnasium in Płock, but was expelled after being accused of spreading communist ideology. Soon after, in 1934, he joined the illegally operating Communist Party of Western Ukraine, for belonging to which he was imprisoned in 1935–1936. After being released from prison, he moved to Warsaw, where, hiding from the police, he found a job in a bookstore. He published in "Młodego świat" under the pseudonym Łukasz Monastyrski. He stayed there until the outbreak of the war.
Shortly after the outbreak of the war, Stryjkowski left Warsaw and went to Lviv, where he witnessed the entry of Soviet troops (the atmosphere of those years was reflected in the novel Wielki fear). As a committed communist, he first worked in the editorial office of the "Czerwony Sztandar" daily, from which he was, however, fired and found a job at a Polish radio station. After the Third Reich's offensive against the USSR, he fled deep into Russia, where he unsuccessfully tried to enlist in the Anders Army. He worked as a manual laborer, including in Uzbekistan, but was transferred to a weapons factory near Moscow. Thanks to the help of Wanda Wasilewska, in 1943 he got a job as a proofreader in the weekly "Wolna Polska" in Moscow. As he was promoted and eventually became an editor, he remained in the editorial office of the magazine until the end of the war. In 1943 he joined the Union of Polish Patriots and the Polish Socialist Party. At that time, he was starting to write the novel Voices in the Dark, which he finished in 1946 and signed using the pseudonym Julian Stryjkowski.
After returning to Poland, he changed his name to Julian Stryjkowski. He still belonged to the PPS, and after its unification with the PPR, he became a member of the PZPR. In 1946 he became the editor of the Polish Press Agency - first in Katowice and from 1949 in Rome. In 1951 he published a novel in the spirit of socialist realism entitled Bieg do Fragalà, describing the situation of Italian farmers. It is the first published novel by Stryjkowski, as Głosy w darkości has not been approved for publication by the censorship. After its publication, he was recognized as persona non grata in Italy and expelled in 1952. Member of the PZPR's POP executive at the Main Board of the Polish Writers' Union in 1953. In 1954 he was appointed to the editorial office of the monthly Twórczości as head of the prose department. He remained in this position until his retirement in 1978.
Stryjkowski's writing career was gaining momentum, despite the publication of Black Rose, which can be considered a cut off from communism (and which appeared only after numerous cuts of censorship). During this time he also traveled - to Israel and Yugoslavia - which was reflected in his stories. The writer enjoyed considerable trust by the authorities, which was possible partly because he did not take up “unwise” topics in his work, and partly because he still belonged to the Polish United Workers' Party. The services of the People's Republic of Poland also had materials testifying to his homosexuality, so they could blackmail him.
Stryjkowski finally broke with communism in 1966 as part of a protest (along with other intellectuals) after Leszek Kołakowski was thrown out of the party.
After leaving the PZPR, the author of Voices in the Dark did not hide his critical attitude towards the system, he was, among others, a signatory of Letter 59. However, this did not destroy his writing career, although he did not travel as much as before - only in 1969 he took part in the International Writing Program scholarship The University of Iowa in the United States and in the late 1970s made a short trip to Israel. In February 1978 he became a member of the Society for Scientific Courses. In 1980, the autobiographical novel Wielki Fear was published in the second circulation, which was the final settlement with communism. When in 1983 the Association of Polish Writers was liquidated and then re-established, the writer decided not to join it, but in 1989 he joined the Association of Polish Writers, which was emerging on the wave of political changes.
On September 19, 1988, I was invited by Artur Międzyrzecki to the Palace of Culture and Science in Warsaw, where the long-awaited positive decision of the President of the Capital City of Warsaw Warsaw, which allowed for the convening of an election meeting of the members of the Polish PEN-Club, revived the creative environment of all Poland. As the only one, I had permission to take photos during the elections, where they were, among others Marian Brandys, Jerzy Turowicz, Julian Stryjkowski, Jan Błoński, Jerzy Ficowski, Henryk Bereza, Stefan Kisielewski, Bronisław Geremek ...
I was able to ask Julian Stryjkowski aside and take a series of unique photos of him. I must say that Julian Stryjkowski is an extremely modest, but also a great writer.
It was a historic meeting for Polish culture, in which I had the pleasure to participate together with the most outstanding artists, the vast majority of whom are no longer alive, and record it for future generations.
After the fall of the People's Republic of Poland, many autobiographical statements of the writer appeared, interviews in the press, an interview with the river, Survivor in the East by Piotr Szewc, and the film 89 Years by Julian Stryjkowski, directed by Mieczysław Vogt. In these statements, he indicated world-view choices (leading him from communism to anti-communist views), the Jewish tradition (and the drama of the Holocaust) and long-hidden homosexuality as decisive factors for his views and works. The problem of sexual identity was opened in Silence (1993, the book consisted of two short stories), which was the artist's last literary work.
He has been honored, distinguished and awarded many times, incl. 1952 - State Prize, 1st class, for the Run to Fragalà; 1955 - Medal of the 10th Anniversary of People's Poland; 1955 - honoring the Officer's Cross of the Order of Polonia Restituta; 1979 - Award of the A. Jurzykowski Foundation in New York; 1986 - Prize them. Stanisław Vincenz; 1993 - Award of the Polish PEN Club Jan Parandowski.
Stryjkowski's writing is sometimes referred to as mystical realism, which is supposed to reflect the realistic construction of his works on the one hand, and the saturation of spirituality (up to a certain materialization of spiritual concepts) on the other.
The Galician tetralogy (before the publication of Echo, it was referred to as a trilogy) consists of four novels: Voices in Darkness (1956), Austeria (1966), Azrila's Dream (1975) and Echo (1988, continuing the history of the protagonists of Voices in Darkness). In these works, the author presents the milieu of Galician Jews before World War I, living in the so-called Shetlach. Stryjkowski shows the disintegration of these communities caused by both historical processes (e.g. World War I in Austeria) and the disappearance of traditional Jewish culture - replaced by assimilation, socialism or Zionism.
All these elements make up the description of the decline of Jewish culture in the Borderlands, but other elements (e.g. the presentation of religious rituals, the organization of the novel according to the religious calendar) make the image of the shtetl in Stryjkowski's work very rich. All this makes the works of the Galician tetralogy, as an image of a culture that has been destroyed, often juxtaposed with the novels of Isaac Bashevis Singer.
The biblical triptych consists of three longer stories of an apocryphal character: Answer (1982), King David is alive! (1984) and Judah Maccabi (1986). The plot of these works are plots taken directly from the Old Testament, focusing around the main character (Moses in The Answer, David in King David is alive! And Judah Maccabi).
Julian Stryjkowski is the author of novels, incl. Run to Fragala. Warsaw 1951; Voices in the dark. Warsaw 1956 (the actual novel as it was completed in 1946 and was not allowed to be published by the censorship); Black Rose. Warsaw 1962; Austeria, Warsaw 1966 (in 1982 the novel was filmed by Jerzy Kawalerowicz); Azril's dream. Warsaw, 1975; You come from Narbonne. Warsaw, 1978; Great fear. Warsaw and London 1980; Tommaso del Cavaliere. Warsaw 1982; Echo. Warsaw 1988; Same but different. Warsaw 1990.
Julian Stryjkowski is the author of stories such as Farewell to Italy, Warsaw. 1954; Own name: stories. Warsaw 1961; Orgy. A play in three acts, a drama. Dialog No. 8/1963; Na willows ... our violin, stories. Warsaw 1974; Answer, an apocryphal story. Poznań 1982; Dead Wave, stories. Warsaw 1983; King David is alive !, an apocryphal story. Poznań, 1984; Sirius, stories. Warsaw 1984; Judah Maccabi, an apocryphal story. Poznań 1986; Roe deer or Satan's Conversation with a boy, an angel and Lucifer, a story. 1992; Silence, stories. Warsaw 1993.
In addition to his literary work, Stryjkowski also translated from Hebrew, Russian and French. His translation debut was probably the short story The Lie by Avigdor Hameiri - its translation from Hebrew was published in "Moment" in 1929. In 1937, a translation of Death was published on the credit of Louis-Ferdinand Celine, which was re-edited after the fall of the Polish People's Republic.
“… He was a master of language, concise and colorful, built from an unexpected set of words. He refreshed and enriched the Polish language, introducing into it Yiddish resources from his childhood. Also from Jewish culture and customs, from a different, more mystical way of perceiving the world. He added energy and a higher flight to the Polish language. His prose reveals a passionate religiousness and metaphysics, even though he dealt with God for many years in various ways ...”- Marek Nowakowski (about Julian Stryjkowski).
