„…My, piosenkarze, mamy inny poziom odpowiedzialności niż inni muzycy. Mamy słowa, które musimy przekazać; mamy znaczenia, które musimy przekazać poprzez te teksty…” – Jessye Normana.
Jessye Norman (ur. 15 września 1945 w Auguście, zm. 30 września 2019 w Nowym Jorku) – amerykańska śpiewaczka, sopran dramatyczny.
Jej głos wyróżniał się znaczną nietypowością i był trudny do jednoznacznej klasyfikacji: śpiewaczka wykonywała najczęściej role przeznaczone dla sopranu dramatycznego, ale także (z równym powodzeniem) mezzosopranowe, a nawet kontraltowe. Dysponowała głosem niemieszczącym się w powszechnie przyjętym systemie klasyfikacji głosów, – potężnym, cechującym się znaczną siłą wyrazu dramatycznego oraz nietypową dla sopranu ciemną barwą, znaczną skalą i tessyturą (choć pod koniec kariery wysokie sopranowe nuty straciły wiele z dawnego blasku). Cechowała ją majestatyczna prezencja sceniczna (była bardzo wysoka i potężnej postury) oraz cenione umiejętności aktorskie (co jest jedną z przyczyn dla których Norman występowała często poza standardowym repertuarem operowym, wykonując muzykę dawną lub utwory kompozytorów współczesnych). Śpiew Norman cechowały nie tylko siła i dramatyzm czy doskonała technika oddechowa, ale także muzykalność i subtelność interpretacyjna. Śpiewaczka była znana z doskonałego kontaktu z publicznością, a jej wyrazista, silna osobowość przejawiała się także w czasie występów.
Urodziła się 15 września 1945 w Auguście w stanie Georgia w rodzinie afroamerykańskiej jako córka Silasa Normana, agenta ubezpieczeniowego i Janie Norman (King), nauczycielki i gospodyni domowej. Rodzice interesowali się muzyką, ojciec śpiewał w chórze kościelnym w Mount Calvary Baptist Church, matka była pianistką-amatorką. Jessye Norman wraz z czworgiem rodzeństwa od wczesnego dzieciństwa pobierała lekcje gry na fortepianie. Rodzice w burzliwych czasach ruchu na rzecz praw obywatelskich, nie tylko wspierali zainteresowania artystyczne córki, ale też wpajali dzieciom poczucie odpowiedzialności społecznej i zamiłowanie do ciężkiej pracy. Od dzieciństwa często śpiewała publicznie, np. w kościelnym chórze (w wieku siedmiu lat zajęła trzecie miejsce w kościelnym konkursie). Wychowywała się w tradycyjnej atmosferze afroamerykańskiego Południa (wraz z jego kulturą muzyczną) – rodzina była żywo religijna, według własnych wspomnień Norman religijność do dziś odgrywa znaczną rolę w jej życiu. Od dzieciństwa słuchała muzyki operowej (transmisje radiowe z Metropolitan Opera), jazzowej i bluesowej; gdy miała dziesięć lat, ogromne wrażenie wywarło na niej nagranie Rapsodii na altJohannesa Brahmsa z Marian Anderson (Marian Anderson, a także Leontyne Price, stanowiły dla Jessye Norman autorytety osobiste). W 1963 ukończyła z wyróżnieniem szkołę średnią, Lucy Craft Laney High School w Auguście.
Początkowo nie rozważała podjęcia studiów muzycznych, pragnąc zostać lekarzem. W wieku 16 lat, zachęcona przez nauczycielkę gry na fortepianie, wzięła jednak udział w konkursie wokalnym w Filadelfii (Marian Anderson Award), dzięki któremu (choć nie zdobyła nagrody) została zauważona i uzyskała stypendium, co skłoniło ją do podjęcia studiów wokalistycznych. Studiowała w Howard University w Waszyngtonie pod kierunkiem Carolyn Grant – studia ukończyła cum laude. Po ukończeniu Howard University, latem 1967 kontynuowała naukę w Peabody Conservatory w Baltimore pod kierunkiem Alice Duschak. Następnie w University of Michigan, gdzie do jej nauczycieli należeli Pierre Bernac i Elizabeth Mannion; tam w 1968 uzyskała tytuł magistra. Pierre Bernac, francuski baryton, był znawcą problematyki interpretacji pieśni – pod jego kierunkiem Jessye Norman zbudowała szeroki repertuar obejmujący dzieła wielu kompozytorów.
W 1968 została laureatką prestiżowego konkursu Internationaler Musikwettbewerb der ARD w Monachium, zwracając na siebie uwagę krytyków – dzięki czemu uzyskała trzyletni kontrakt w berlińskiej Deutsche Oper. Tam też zadebiutowała – 12 grudnia 1969 jako Elżbieta w Tannhäuserze (tę trudną rolę wykonywała jako zaledwie 24-letnia śpiewaczka, odnosząc przy tym znaczny sukces). Początkowo występowała jedynie w Europie, jak wiele młodych śpiewaczek amerykańskich tamtych czasów: jej europejska kariera rozwijała się jednak wyjątkowo szybko, w ciągu samych tylko lat 70. Norman zdobyła znaczną popularność, występując na najbardziej znanych festiwalach i koncertach oraz gromadząc wiele entuzjastycznych recenzji[6]. W Berlinie występowała także jako hrabina Almaviva (Wesele Figara), Elza (Lohengrin), Aida oraz w innych rolach. W 1971 wystąpiła na Maggio Musicale we Florencji jako Selika (Afrykanka), w 1972 debiutowała w La Scali jako Aida, następnie wystąpiła w The Royal Opera House jako Kassandra (Trojanie, 1972) i Elżbieta (1973). Wielokrotnie – w Deutsche Oper, Covent Garden, w Stuttgarcie (1982), na festiwalu w Aix-en-Provence, w Wiedniu (1985) oraz w wielu innych teatrach operowych – wykonywała rolę Ariadny (Ariadna na Naksos), jedną z najbardziej cenionych w jej karierze. W 1972 powróciła na krótko do Stanów Zjednoczonych, wykonując (w wersji koncertowej, pod batutą Jamesa Levine’a) w Hollywood Bowl partię Aidy. W latach 1975–1980, ze względu na potrzebę dalszego rozwoju wokalnego, zaniechała występów w spektaklach operowych, ograniczając się do koncertów i recitali; zamieszkała wtedy na stałe w Londynie.
“…Uwielbiam śpiewać jazz. Nie podoba mi się pomysł, że muzyka klasyczna powinna być tutaj, a jazz gdzie indziej. Wszystko jest cudowne i powinniśmy być otwarci na cieszenie się tym wszystkim…”– Jessye Norman.
W Ameryce debiutowała w spektaklu operowym dopiero w 1982 w Filadelfii, jako Dydona (Dydona i Eneasz) i Jokasta (Król Edyp). We wrześniu 1983 po raz pierwszy wystąpiła w Metropolitan Opera, jako Kassandra w produkcji Trojan przygotowanej na stulecie tego teatru, z transmisją w telewizji PBS. Już od pierwszych występów w ojczystym kraju stała się jedną z najbardziej popularnych wśród publiczności amerykańskiej śpiewaczek. W 1985 odniosła w Metropolitan Opera wielki sukces jako Ariadna. Z Metropolitan Opera związała się odtąd na wiele lat, odtwarzając (nie licząc recitali i koncertów) role Ariadny (w 22 przedstawieniach), Elżbiety, Jokasty, Dydony, Judyty (Zamek Sinobrodego), madame Lidoine (Dialogi karmelitanek), Zyglindy (Walkiria, 1990), Kundry (Parsifal, 1991), Emilii Marty (Sprawa Makropulos, 1996). W Metropolitan Opera wykonywała także monodram Erwartung Schönberga (1988, także w 1995 w Hamburgu).
W 1990 zadebiutowała w Chicago w innowacyjnej produkcji Alcesty Glucka. W 1992 wystąpiła w Japonii na Festiwalu Matsumoto jako Jokasta w Królu Edypie. Do jej pozostałych ról operowych należą m.in. Rosina (La vera costanza Haydna), Armida (Haydna), Leonora (Fidelio), Euryanthe, Giulietta (Dzień panowania Verdiego), Medora (Korsarz), Carmen, Salome, w operetce zaś Piękna Helena. Nie wykonywała w całości wagnerowskich ról Izoldy i Brunhildy, istnieją jednak nagrania obszernych fragmentów, które wykonywała niekiedy także na żywo.
Od końca lat 90. rzadko występowała w spektaklach operowych, nadal jednak koncertowała na całym świecie, na stałe mieszkając w Londynie. W 2000 wykonała w Carnegie Hall zamówiony specjalnie dla niej przez Judith Weir utwór woman.life.song, z tekstem Toni Morrison, Mayi Angelou i Clarissy Pinkoli Estés. W 2001 paryski Théâtre du Châtelet wystawił głośną inscenizowaną wersję Podróży zimowej Schuberta z jej udziałem.
Repertuar pieśniowy, koncertowy i oratoryjny Jessye Norman, ceniony nie mniej niż jej role operowe, obejmował zwłaszcza utwory niemieckiego klasycyzmu i romantyzmu, zwracała w nim także uwagę stosunkowo duża obecność kompozytorów współczesnych. Śpiewaczka współpracowała przy nim z najwybitniejszymi dyrygentami, jak Claudio Abbado, Riccardo Muti, Colin Davis, Daniel Barenboim czy Seiji Ozawa. Bardzo szeroki repertuar pieśniowy obejmuje m.in. Wesendock-Lieder Wagnera, pieśni Gustava Mahlera, Gabriela Fauré, Henriego Duparca, Modesta Musorgskiego i innych kompozytorów rosyjskich, kantatę Gurre-Lieder Schönberga, Altenberg-Lieder Albana Berga, Vier letzte Lieder Richarda Straussa, Les nuits d’été Berlioza. Jessye Norman wykonywała także negro spirituals, afroamerykańskie pieśni chrześcijańskie – często w koncertach i nagraniach z Kathleen Battle – oraz muzykę jazzową i rozrywkową (m.in. Sacred Concerts Duke’a Ellingtona). Tak opery, jak i pozostałe utwory muzyczne wykonywane przez Jessye Norman utrwalone są w znacznym, obejmującym przeszło 70 pozycji materiale nagraniowym.
Wielokrotnie występowała w czasie różnego rodzaju wydarzeń publicznych. 14 lipca 1989 odśpiewała na Placu Zgody w Paryżu Marsyliankę na dwusetlecie rewolucji francuskiej, przed prezydentami Francji, Stanów Zjednoczonych i setkami tysięcy słuchaczy. W 1985, z okazji inauguracji prezydentury Ronalda Reagana (mimo niechęci, jaką żywiła do Partii Republikańskiej), wykonała pieśń ludową Simple Gifts, w 1986 wystąpiła z okazji 60. urodzin królowej Elżbiety II. W 1996 wystąpiła na ceremonii otwarcia olimpiady w Atlancie. W 1997 wystąpiła na uroczystości inauguracji prezydentury Billa Clintona. Na uroczystościach kommemoracyjnych 6 miesięcy po ataku na World Trade Cener wykonała pieśń America the Beautiful. Występowała w 1999 na zaproszenie prezydenta Billa Clintona na 50-lecie NATO, a w 2002 w Oslo na ceremonii wręczenia Pokojowej Nagrody Nobla byłemu prezydentowi Stanów Zjednoczonych Jimmy’emu Carterowi.
Otrzymała kilkadziesiąt doktoratów honoris causa, m.in. Howard University, Boston Conservatory of Music i University of the South. W 1984 została komandorem francuskiego Orderu Sztuki i Literatury. W 1990 została honorowym ambasadorem ONZ. W 1997 otrzymała Kennedy Center Honors, nagrodę przyznawaną najwybitniejszym artystom amerykańskim. Rodzinne miasto Augusta nazwało jej imieniem amfiteatr w parku Riverwalk Augusta, zaś w 1999 została wprowadzona do Georgia Music Hall of Fame. Otrzymała wiele orderów i odznaczeń, m.in. Legię Honorową. Została nagrodzona pięcioma nagrodami Grammy (w tym Grammy Lifetime Achievement Award w 1996), Grand Prix National du Disque, Gramophone Award i Edison Prize.
Była aktywna w życiu publicznym i społecznym, m.in. działa na rzecz Jessye Norman School of the Arts, nazwanej jej imieniem szkoły muzycznej dla dzieci z ubogich rodzin w swoim rodzinnym mieście. Była członkiem zarządów i rad powierniczych wielu organizacji, w tym New York Public Library, Paine College w Auguście, Lupus Foundation, New York Botanical Garden, Dance Theatre of Harlem, National Music Foundation i Elton John AIDS Foundation. Poświęcono jej wiele publikacji, w tym monograficznych; sama była autorką wspomnień (Stand Up Straight and Sing!, 2014).
„…Pierwszy raz spotkałem i fotografowałem w Nowym Jorku Jessye Norman w marcu 1985 r. Dwa lata wcześniej w 1983 r. debiutowała w legendarnej nowojorskiej Metropolitan Opera, jako Kassandra, gdzie fotografowałem większość światowej sławy śpiewaków operowych m.in.: Luciano Pavarotti, Placido Domingo…, a z polskich śpiewaków m.in.: Teresę Żylis-Garę, Teresę Kubiak czy Wiesława Ochmana.
Już od samego początku zrobiła na mnie olbrzymie wrażenie. Stała się jedną z najbardziej popularnych wśród amerykańskich śpiewaczek, co było dla mnie zrozumiałem fotografując ją. Potrafiła zachowywać się w sposób naturalny, co wbrew pozorom nie jest łatwe …” – Czesław Czapliński.
“…We singers have a different level of responsibility from other musicians. We have words that we must convey; we have meanings that we must convey through these lyrics….”– Jessye Norman.
“…I first met and photographed Jessye Norman in New York in March 1985. Two years earlier, in 1983, she made her debut at the legendary New York Metropolitan Opera as Kassandra, where I photographed most of the world's famous opera singers, including: Luciano Pavarotti, Placido Domingo..., and Polish singers include: Teresa Żylis-Gara, Teresa Kubiak and Wiesław Ochman.
It made a huge impression on me from the very beginning. She became one of the most popular American singers, which I understood when I photographed her. She was able to behave naturally, which, contrary to appearances, is not easy..." - Czesław Czapliński.
PORTRAIT with HISTORY – Jessye Mae Norman (September 15, 1945 – September 30, 2019) was an American opera singer. She was a dramatic soprano. She often sung works by Richard Wagner. Norman was in the Georgia Music Hall of Fame. She won Grammy Awards. She received a Spingarn Medal. She also got a Grammy Lifetime Achievement Award, and a National Medal of Arts.
In 1970, she performed in Italy for the first time. There she sang in Handel's Deborah. The following year, she performed at the Maggio Musicale for the first time. There she sang in L'Africaine.
Norman was born in Augusta, Georgia. She died on September 30, 2019 at a Manhattan hospital from multiple organ failure and sepsis caused by a spinal cord injury at the age of 74. In The Simpsons episode, "Go Big or Go Homer", was dedicated to her memory.
A five-time Grammy Award winner, including the Grammy Lifetime Achievement Award, Norman has received forty-five honorary doctorate degrees, is a Kennedy Center Honoree and holds the National Medal of the Arts. Graduate fellowships at the University of Michigan’s School of Music have also been named in her honor. Norman serves as a spokesperson for The Partnership for the Homeless and was named an honorary ambassador to the United Nations. Additionally, she serves on the board of trustees of the New York Public Library, The New York Botanical Garden, The Dance Theatre of Harlem, Paine College and Carnegie Hall.
“…I love singing jazz. I don't like the idea that classical music should be over here and jazz should be someplace else. It's all wonderful, and we should be open to enjoying it all…”– Jessye Norman.