„…Świderski w swej grze zostawiał dla widzów niespodziankę na koniec: bohaterstwo. Zresztą ciche, więc nieefektowne…” – Witold Filler.
Jan Świderski (ur. 14 stycznia 1916 w Chmielińcu, zm. 18 października 1988 w Warszawie, pochowany na Cmentarzu Wojskowym na Powązkach w Warszawie) – aktor teatralny, filmowy i telewizyjny, reżyser teatralny, pedagog.
Uczęszczał do Prywatnej Szkoły Powszechnej Towarzystwa Szkoły Mazowieckiej przy ul. Klonowej 16 w Warszawie, a następnie do Gimnazjum Państwowego im. Adama Mickiewicza, gdzie zdał maturę.
Pod naciskiem ojca w 1935 zaczął studiować prawo na Uniwersytecie Warszawskim. W 1938 ukończył jednak Wydział Sztuki Aktorskiej Państwowego Instytutu Sztuki Teatralnej w Warszawie, a w 1948 Wydział Reżyserski Państwowej Wyższej Szkoły Teatralnej w Łodzi. Zadebiutował w Teatrze Polskim w Poznaniu, gdzie grał jeden sezon.
W czasie II wojny światowej prowadził z Lidią Zamkow konspiracyjny teatrzyk w Krakowie. W pierwszych latach po wojnie występował na deskach teatrów w Białymstoku (1944), Lublinie (1944–1945), Łodzi (1945–1949), a od sezonu 1949/1950 do śmierci – w teatrach warszawskich: Polskim (1949–1955), Domu Wojska Polskiego, Dramatycznym (1955–1966) i Ateneum (1966–1988). W latach 1961–1966 był dyrektorem i kierownikiem artystycznym Teatru Dramatycznego w Warszawie.
Zajmował się także reżyserią teatralną. Pedagog, wychowawca kilku pokoleń aktorskich, profesor nadzwyczajny (1949), zwyczajny (1964). Od 1948 był wykładowcą łódzkiej, a następnie warszawskiej szkoły teatralnej. W latach 1952–1963 był prorektorem Państwowej Wyższej Szkoły Teatralnej w Warszawie.
W 1950 był współzałożycielem, następnie wieloletnim członkiem Prezydium Zarządu Głównego i wiceprezesem Stowarzyszenia Polskich Artystów Teatru i Filmu (SPATiF). 23 sierpnia 1980 roku dołączył do apelu 64 uczonych, pisarzy i publicystów do władz komunistycznych o podjęcie dialogu ze strajkującymi robotnikami.
Z Janem Świderskim spotkaliśmy się w Teatrze Ateneum w Warszawie 8 września 1988 r. Pamiętam te zdjęcia do dziś. Po krótkiej rozmowie, kiedy wyciągnęłem aparat, siedział niezwykle skupiony, jakby zagubiony w myślach. Kiedy poprosiłem go o kontakt wzrokowy z obiektywem, spojrzał tak intensywnie, że aż mi się w głowie zakręciło. Zresztą wszystko to, jest na zdjęciach.
Grał w filmach m.in. Zakazane piosenki (1946) – Ryszard, ukochany Haliny; Miasto nieujarzmione (1950) – major radziecki; Pierwsze dni (1951) – szef bandy; Kariera (1954) – Stanisław Karwowski; Ósmy dzień tygodnia (1958) – dziennikarz; Dom bez okien (1962) – iluzjonista Kleberg; Troje i las (1962) – gajowy Stanisław Romczak; Daleka jest droga(1963) – dowódca pułku; Popioły (1965) – generał Michał Sokolnicki; Kochankowie z Marony (1966) – Horn, kierownik szkoły; Jak rozpętałem drugą wojnę światową (1969) – Letoux, kapitan Legii Cudzoziemskiej (cz. 2. Za bronią); Spirala (1978) – Henryk; Pełnia(1979) – pastuch Teodor; Pożegnanie cesarzy (1988) – Tomasz.
Odznaczany m.in. Order Sztandaru Pracy I klasy (1964); Krzyż Komandorski z Gwiazdą Orderu Odrodzenia Polski (1976); Krzyż Oficerski Orderu Odrodzenia Polski (1959); Krzyż Kawalerski Orderu Odrodzenia Polski (11 lipca 1955); Złoty Krzyż Zasługi (22 lipca 1953); Medal 40-lecia Polski Ludowej (1984); Medal 30-lecia Polski Ludowej (1974); Medal 10-lecia Polski Ludowej (19 stycznia 1955); Brązowy Medal „Za Zasługi dla Obronności Kraju” (1966); Odznaka 1000-lecia Państwa Polskiego (1967); Odznaka „Zasłużony Działacz Kultury” (1972); Odznaka tytułu honorowego „Zasłużony dla Kultury Narodowej” (1986); Złota Odznaka honorowa „Zasłużony Białostocczyźnie” (1980).
Wielokrotnie nagradzany m.in. Nagroda Państwowa III stopnia za wybitne osiągnięcia aktorskie (1953); Nagroda Państwowa I stopnia za całokształt osiągnięć w teatrze, filmie i telewizji – dwukrotnie (1961 i 1964); Nagroda Komitetu do Spraw Radia i Telewizji za rolę Pacały w spektaklu telewizyjnym Ucieczka z Betlejemu Edmunda Niziurskiego i Burmistrza w słuchowisku radiowym Towarzysz N Jerzego Krzysztonia (1965); "Złoty Ekran" – dwukrotnie (1965 i 1966); Nagroda Komitetu do Spraw Radia i Telewizji za kreację aktorską w spektaklu Teatru Telewizji Mazepa (1968); Nagroda Miasta Stołecznego Warszawy za wybitne osiągnięcia w dziedzinie upowszechniania kultury (1971); Nagroda Komitetu do Spraw Radia i Telewizji za wybitne kreacje aktorskie w Teatrze Telewizji oraz Teatrze Polskiego Radia (1972); Nagroda Ministra Kultury i Sztuki I stopnia w dziedzinie teatru za całokształt twórczości aktorskiej i reżyserskiej (1973); Nagroda na I Festiwalu Słuchowisk Radiowych za kreację aktorską w słuchowisku Radio na podstawie opowiadania Ireneusza Iredyńskiego (1974); Nagroda Państwowa I stopnia za wybitne kreacje aktorskie i działalność reżyserską w latach 1974–1975 (1976); Nagroda Przewodniczącego Komitetu ds. PRiTV I stopnia za osiągnięcia artystyczne w programach Polskiego Radia i Telewizji Polskiej (1978); Nagroda na II Festiwalu Filmów i Widowisk Telewizyjnych w Olsztynie za rolę Ojca w spektaklu Teatru Telewizji Niespodzianka na podstawie sztuki Karola Huberta Rostworowskiego (1978); Nagroda na XXIV Festiwalu Polskich Sztuk Współczesnych we Wrocławiu za rolę Profesora Sonnenbrucha w spektaklu Niemcy Leona Kruczkowskiego w Teatrze na Woli w Warszawie (1984); Nagroda Przewodniczącego Komitetu ds. PRiTV za wybitną kreację aktorską, rolę Kapitana Nuta w Żeglarzu Jerzego Szaniawskiego w Teatrze Telewizji (1987).
„…Niszczył wymyślone, naśladowane, nieautentyczne. Nauczył mnie, że warto być uczciwie niezależnym w imię indywidualnego poszukiwania prawdy. Prawdziwy sens aktorstwa widział właśnie w wartości poznawczej. (…) Scena stwarzała szansę poznania prawdy o sobie, ponieważ nie obowiązywała tam konieczność ulegania życiowym stereotypom i schematom, które determinują codzienne odczuwanie i zachowanie. Dziełu aktora przyznawał rangę sztuki dopiero wtedy, kiedy nie potwierdzało, ale rozszerzało naszą wiedzę o ludziach (…) Z szewską pasją zwalczał współczesne zabobony, – np. nowoczesność utożsamianą z tym, co propagowane, popularne, modne…” – Ewa Natorska o Janie Świderskim.
PORTRAIT with HISTORY Jan Świderski
“… Świderski in his performance left a surprise for the viewers at the end: heroism. Anyway, quiet, so not effective…” – Witold Filler.
Jan Świderski (born January 14, 1916 in Chmieliniec, died October 18, 1988 in Warsaw, buried at the Powązki Military Cemetery in Warsaw) - theater, film and television actor, theater director, educator.
He attended the Private Primary School of the Society of the Mazowiecki School at ul. Klonowa 16 in Warsaw, and then to the State Gimnazjum im. Adam Mickiewicz, where he graduated from high school.
Under pressure from his father, in 1935 he began to study law at the University of Warsaw. In 1938, however, he graduated from the Acting Department of the State Institute of Theater Arts in Warsaw, and in 1948 from the Directing Department of the State Higher School of Theater in Łódź. He made his debut at the Polish Theater in Poznań, where he played for one season.
During World War II, he ran an underground theater company in Kraków with Lidia Zamkow. In the first years after the war, he performed on the stage of theaters in Białystok (1944), Lublin (1944-1945), Łódź (1945-1949), and from the 1949/1950 season until his death - in Warsaw theaters: Polski (1949-1955), Dom Polish Army, Dramatic (1955–1966) and Ateneum (1966–1988). In the years 1961–1966 he was the director and artistic director of the Dramatic Theater in Warsaw.
He also worked as a theater director. Educator, educator of several generations of actors, associate professor (1949) and professor (1964). From 1948 he was a lecturer at the Łódź and then Warsaw theater school. In the years 1952–1963 he was vice-chancellor of the State Higher School of Theater in Warsaw.
In 1950, he was a co-founder, then for many years a member of the Presidium of the Main Board and vice-president of the Association of Polish Theater and Film Artists (SPATiF). On August 23, 1980, he joined the appeal of 64 scholars, writers and publicists to the communist authorities for dialogue with striking workers.
We met Jan Świderski at the Ateneum Theater in Warsaw on September 8, 1988. I remember these photos to this day. After a short conversation, when I took out the camera, he sat extremely focused, as if lost in thought. When I asked him to make eye contact with the lens, he looked so intensely that it made my head spin. Anyway, it's all in the photos.
He acted in films such as Forbidden Songs (1946) - Ryszard, Halina's beloved; The Untamed City (1950) - Soviet major; The First Days (1951) - head of the gang; Career (1954) - Stanisław Karwowski; The Eighth Day of the Week (1958) – journalist; The House Without Windows (1962) - illusionist Kleberg; Troje and the Forest (1962) - gamekeeper Stanisław Romczak; Far Is the Way (1963) - Regimental Commander; Ashes (1965) - General Michał Sokolnicki; The Lovers of Marona (1966) - Horn, headmaster; How I Unleashed World War II (1969) - Letoux, Captain of the Foreign Legion (Part 2. Behind Arms); Spiral (1978) - Henryk; Full Moon (1979) – Teodor the shepherd; Farewell to the Emperors (1988) – Tomasz.
Awarded, among others Order of the Banner of Labor, 1st class (1964); Commander's Cross with Star of the Order of Polonia Restituta (1976); Officer's Cross of the Order of Polonia Restituta (1959); Knight's Cross of the Order of Polonia Restituta (July 11, 1955); Gold Cross of Merit (July 22, 1953); Medal of the 40th Anniversary of People's Poland (1984); Medal of the 30th Anniversary of People's Poland (1974); Medal of the 10th Anniversary of People's Poland (January 19, 1955); Bronze Medal "For Merits for National Defense" (1966); Badge of the 1000th anniversary of the Polish State (1967); Badge "Distinguished Culture Activist" (1972); Badge of the honorary title "Meritorious for National Culture" (1986); Golden Badge of Honor "For Merit to the Bialystok Region" (1980).
Awarded many times, e.g. 3rd degree State Award for Outstanding Acting Achievements (1953); 1st degree State Award for lifetime achievement in theatre, film and television – twice (1961 and 1964); Award of the Committee for Radio and Television for the role of Pacała in the television play Ucieczka z Betlejemu by Edmund Niziurski and the Mayor in the radio play Comrade N by Jerzy Krzysztoń (1965); Golden Screen - twice (1965 and 1966); Award of the Radio and Television Committee for an acting performance in the Mazepa Television Theater production (1968); Award of the Capital City of
Warsaw for outstanding achievements in the field of popularizing culture (1971); Award of the Radio and Television Committee for outstanding performances in the Television Theater and the Polish Radio Theater (1972); First Degree Award of the Minister of Culture and Art in the field of theater for lifetime achievement in acting and directing (1973); Award at the 1st Festival of Radio Dramas for acting in the radio play Radio based on a short story by Ireneusz Iredyński (1974); 1st degree State Award for outstanding acting performances and directing activities in 1974–1975 (1976); Award of the Chairman of the Committee for PRiTV, 1st degree, for artistic achievements in the programs of the Polish Radio and Polish Television (1978); Award at the 2nd Festival of Films and Television Shows in Olsztyn for the role of the Father in the play by the Television Theater Surprise based on Karol Hubert Rostworowski's play (1978); Award at the XXIV Festival of Polish Contemporary Plays in Wrocław for the role of Professor Sonnenbruch in Leon Kruczkowski's Germany at Teatr na Woli in Warsaw (1984); Award of the Chairman of the PRiTV Committee for an outstanding performance, the role of Captain Nut in Jerzy Szaniawski's The Sailor at the Television Theater (1987).
“…He destroyed the invented, the imitated, the inauthentic. He taught me that it is worth being honestly independent in the name of an individual search for truth. He saw the true meaning of acting precisely in the cognitive value. (…) The stage created an opportunity to learn the truth about oneself, because there was no need to succumb to life stereotypes and schemes that determine everyday feelings and behavior. He gave the actor's work the rank of art only when it did not confirm, but expanded our knowledge about people (…) He fought contemporary superstitions with extreme passion, e.g. modernity identified with what is propagated, popular, fashionable…” – Ewa Natorska on Jan Świderski.