Aleksander Hertz (ur. 3 grudnia 1895 w Warszawie, zm. 16 maja 1983 w Nowym Jorku) – socjolog, sympatyk PPS, współtwórca warszawskiego Klubu Demokratycznego, członek loży wolnomularskiej w Warszawie w czasach II Rzeczypospolitej.
Syn Leona i Doroty z Rogozińskich. Ojciec był urzędnikiem w przemyśle tytoniowym, po Powstaniu Styczniowym został zesłany do guberni kazańskiej, w II RP odznaczono go Krzyżem Niepodległości z mieczami i Krzyżem Walecznych. Aleksander Hertz spędził dzieciństwo w Łodzi, po przeprowadzce do Warszawy chodził do gimnazjum im. M. Reja, które ukończył w 1914 r. W V klasie wstąpił do Związku Młodzieży Postępowo-Niepodległościowej. Po maturze studiował w Kolegium Humanistycznym TKN i wstąpił do PPS. Od wybuchu I wojny światowej wspierał Piłsudskiego i Legiony. W listopadzie 1915 r. został aresztowany przez niemieckie władze wojskowe i oskarżony o propagowanie idei niepodległości Polski. Był więziony na Pawiaku, następnie wysłano go jako jeńca cywilnego najpierw do niemieckiego obozu w Lauban, potem do obozu w Szczypiornie. Zezwolono mu na powrót do Warszawy w końcu 1916 r., rozpoczął wtedy studia na wydziale filozoficznym UW. W latach 1919-20 służył ochotniczo w Batalionie Zaporowym 5. Pułku Piechoty Legionów.
Był synem powstańca styczniowego, wywodził się z rodziny żydowskiej o tradycjach patriotycznych. Sam od młodzieńczych lat tradycje te kontynuował. Zajmował się głównie historią doktryn socjologicznych i socjologią stosunków politycznych. W jego dziełach socjologiczno-politycznych analiza służyła obywatelskiej przestrodze; popularnonaukowe miały upowszechnić wiedzę o społeczeństwie obywatelskim.
Po zakończeniu I wojny światowej skoncentrował się na studiach, zaniechał pracy politycznej i rozluźnił swe związki z PPS. Podczas studiów uczestniczył w zajęciach Tadeusza Kotarbińskiego, Władysława Tatarkiewicza, Jana Łukasiewicza i Edwarda Abramowskiego, był też słuchaczem wykładów historycznych Marcelego Handelsmana, socjologicznych Leona Petrażyckiego, a na wydziale prawa Ludwika Krzywickiego. Dyplom doktorski uzyskał w 1923 r. Dopełniające studia na Uniwersytecie Wiedeńskim (1922) usystematyzowały jego wiedze socjologiczną. „W dziedzinie socjologii jestem w zasadzie samoukiem, studia uniwersyteckie dały mi tu bardzo mało, jeżeli w ogóle coś dały. Posuwałem się po omacku, niesystematycznie” – pisał w swych „Wyznaniach starego człowieka”.
Nie aspirował do kariery akademickiej, uznał, że przeszkodą jest jego pochodzenie i „nieprofesorski” temperament. W środowisku socjologicznym zwrócił uwagę książką „Ludzie i idee” (1931 r.). Od 1936 r. regularnie drukował w „Przeglądzie Socjologicznym”. Nie miał stałego zajęcia, był publicystą i dziennikarzem radiowym. Pracował w redakcji „Wiedzy i Życia” oraz w pismach „Droga” i „Zrąb”. Przez pięć lat był zatrudniony w redakcji oświatowej Polskiego Radia. Przez wiele lat wykładał w Wilnie socjologię w Szkole Nauk Politycznych przy Instytucie Badań Europy Wschodniej, w warszawskim Państwowym Instytucie Pedagogiki Specjalnej oraz w Państwowym Instytucie Sztuk Teatralnych.
W 1939 r. wyjechał przez Hiszpanię do USA, gdzie jako „osobie zagrożonej” przyznano mu obywatelstwo. Zamieszkał w Nowym Jorku i podjął pracę w Office of War Information. Pracował też jako dziennikarz. Nie powiodły się próby zatrudnienia na uniwersytecie. Otworzył w Nowym Jorku antykwariat i żył z jego działalności. Przez lata publikował przede wszystkim w języku polskim, głównie w „Kulturze”. W Instytucie Literackim wydał m.in. klasyczne dzieło „Żydzi w kulturze polskiej” (1961).
Od 1940 mieszkał w Stanach Zjednoczonych. Za granicą wydał kilka prac w języku angielskim: The Rise of Peasant Democracy i The Case of an Eastern European Intelligentsia. Był prekursorem socjologii teatru. Pracę naukową (był wykładowcą Państwowego Instytutu Pedagogiki Specjalnej i Państwowego Instytutu Sztuki Teatralnej) łączył z działalnością popularyzatorską – współpracował z Polskim Radiem, publikował w miesięczniku „Wiedza i Życie”.
W miarę wzrostu wpływów nacjonalistycznych w II Rzeczypospolitej coraz ostrzej odczuwał to, że jest uważany za Żyda. Po latach emigracji, kiedy przeżył wewnętrznie Zagładę Żydów, napisał książkę Żydzi w kulturze polskiej, którą uważał za najbardziej osobistą.
Aleksandra Hertza odwiedziłem w lutym 1981 r. w jego domu w Nowym Jorku, gdzie prowadził antkwariat. Pamiętam, że kiedy wszedłem, poczułem się wśród niezliczonych książek jak w lesie. O czym powiedziałem Hertzowi, z czego zaczął się śmiać. Książki okazały się genialnym tłem do zdjęcia. Jego portret znalazł się na mojej wystawie „PORTRAITS Americans of Polish Origin”, która odbyła się w maju 1981 r. w Polskim Instytucie Naukowym w Nowym Jorku.
W PRL informacje na temat Aleksandra Hertza podlegały cenzurze. Jego nazwisko znajdowało się na specjalnej liście osób objętych całkowitym zakazem publikacji. Zalecenia cenzorskie dotyczące jego osoby zanotował Tomasz Strzyżewski, który w swojej książce o peerelowskiej cenzurze opublikował notkę informacyjną nr 9 z 1975 roku Głównego Urzędu Kontroli Prasy, Publikacji i Widowisk. Wytyczne dla cenzorów zawierały na liście autorów zakazanych jego nazwisko głosząc: „(...) w stosunku do niżej wymienionych pisarzy, naukowców i publicystów przebywających na emigracji (w większości współpracowników wrogich wydawnictw i środków propagandy antypolskiej) należy przyjąć zasadę bezwarunkowego eliminowania ich nazwisk oraz wzmianek o ich twórczości, poza krytycznymi, z prasy, radia i TV oraz publikacji nieperiodycznych o nienaukowym charakterze (literatura piękna, publicystyka, eseistyka)”. Jego twórczość pisarska została upowszechniona w Polsce dopiero po 1989 r.
Był pierwszym mężem Izabeli „Czajki” Stachowicz.
Jest autorem m.in. Klasycy socjologii (wyd. 1933); Militaryzacja stronnictwa politycznego (wyd. 1935); Socjologia współczesna (wyd. 1938); Zagadnienia socjologii teatru (wyd. 1938); Amerykańskie stronnictwa polityczne (wyd. 1957); Żydzi w kulturze polskiej (wyd. 1961); Wyznania starego człowieka (wyd. 1979).
Szczególnie celne były jego spostrzeżenia na temat kryzysu demokracji, kształtowania się totalitaryzmów – „Szkice o totalitaryzmie” (zebrane i wydane w 1993 r.). Pisał o socjologii teatru, wychowania, oświaty, spółdzielczości i młodzieży. Zajmował się statusem, rolą i kryzysem inteligencji. Często poruszał sprawy nacjonalizmu i antysemityzmu. Już po jego śmierci wyszedł zbiór jego wciąż aktualnych prac publicystycznych „Socjologia nieprzedawniona” (zebrane i wydane w 1992 r.).
Za aktywność naukową został uhonorowany Nagrodą im. Jurzykowskiego (1974). Ostatnie jego teksty to autobiografia oraz „Ostatnie posłanie”, tekst przygotowany na Kongres Kultury Polskiej w Warszawie w 1981 r., który nie został odczytany z powodu wprowadzenia stanu wojennego.
PORTRAIT with HISTORY
Aleksander Hertz (born December 3, 1895 in Warsaw, died May 16, 1983 in New York) - sociologist, PPS sympathizer, co-founder of the Warsaw Democratic Club, member of the Masonic lodge in Warsaw during the Second Polish Republic.
Son of Leon and Dorota née Rogoziński. Father was an official in the tobacco industry, after the January Uprising he was sent to the Kazan Governorate, in the Second Republic of Poland he was awarded the Cross of Independence with swords and the Cross of Valor. Aleksander Hertz spent his childhood in Łódź, after moving to Warsaw he attended the M. Reja, from which he graduated in 1914. In the 5th grade he joined the Union of Progressive and Independence Youth. After graduating from high school, he studied at the TKN Humanities College and joined the PPS. From the outbreak of World War I, he supported Piłsudski and the Legions. In November 1915, he was arrested by the German military authorities and accused of promoting the idea of Polish independence. He was imprisoned in Pawiak, then he was sent as a civilian prisoner first to the German camp in Lauban, then to the camp in Szczypiorno. He was allowed to return to Warsaw at the end of 1916, and then began his studies at the Faculty of Philosophy of the University of Warsaw. In 1919-20 he served as a volunteer in the Barrage Battalion of the 5th Legions Infantry Regiment.
He was the son of a January Uprising insurgent, he came from a Jewish family with patriotic traditions. From his youth, he continued these traditions. He dealt mainly with the history of sociological doctrines and the sociology of political relations. In his sociological and political works, analysis served as a civic warning; popular science were to disseminate knowledge about civil society.
After the end of World War I, he concentrated on his studies, gave up political work and loosened his ties with the PPS. During his studies, he attended the classes of Tadeusz Kotarbiński, Władysław Tatarkiewicz, Jan Łukasiewicz and Edward Abramowski, he was also a listener of Marceli Handelsman's history lectures, Leon Petrażycki's sociology lectures, and Ludwik Krzywicki's at the law faculty. He obtained his doctoral diploma in 1923. Complementary studies at the University of Vienna (1922) systematized his sociological knowledge. “In the field of sociology, I am basically self-taught, my university studies gave me very little, if anything at all. I was groping in the dark, unsystematically,' he wrote in his 'Confessions of an Old Man'.
He did not aspire to an academic career, he decided that his background and "non-professional" temperament were an obstacle. He attracted attention in the sociological environment with the book "People and Ideas" (1931). From 1936, he regularly published in Przegląd Socjologiczny. He did not have a permanent job, he was a publicist and radio journalist. He worked in the editorial office of "Wiedzy i Życie" and in the magazines "Droga" and "Zrąb". For five years he was employed in the educational editorial office of Polish Radio. For many years he taught sociology in Vilnius at the School of Political Sciences at the Eastern European Research Institute, at the State Institute of Special Education in Warsaw and at the State Institute of Theater Arts.
In 1939, he traveled through Spain to the USA, where he was granted citizenship as a "person at risk". He settled in New York and took a job at the Office of War Information. He also worked as a journalist. Attempts to get a job at the university failed. He opened an antiquarian bookshop in New York and made a living from its activities. For years, he published mainly in Polish, mainly in "Kultura". At the Literary Institute, he published i.a. the classic work "Jews in Polish culture" (1961).
From 1940 he lived in the United States. Abroad, he published several works in English: The Rise of Peasant Democracy and The Case of an Eastern European Intelligentsia. He was a precursor of the sociology of theatre. He combined his scientific work (he was a lecturer at the National Institute of Special Education and the National Institute of Theater Arts) with popularizing activities - he collaborated with the Polish Radio, published in the monthly "Wiedza i Życie".
As nationalist influence grew in the Second Polish Republic, he felt more and more acutely that he was considered a Jew. After years of emigration, when he internally experienced the Holocaust of Jews, he wrote the book Jews in Polish Culture, which he considered the most personal.
I visited Aleksander Hertz in February 1981 at his home in New York, where he ran an antique shop. I remember that when I entered I felt among countless books like in a forest. Which I told Hertz, which made him laugh. Books turned out to be a brilliant background for the photo. His portrait was included in my exhibition "PORTRAITS Americans of Polish Origin", which took place in May 1981 at the Polish Scientific Institute in New York.
In the People's Republic of Poland, information about Aleksander Hertz was subject to censorship. His name was on a special list of persons subject to a total publication ban. Censorship recommendations concerning him were noted by Tomasz Strzyżewski, who in his book on communist censorship published information note No. 9 from 1975 of the Central Office for Press, Publication and Performance Control. The guidelines for censors included his name on the list of prohibited authors, stating: "(...) in relation to the writers, scientists and publicists listed below who are in exile (mostly collaborators of hostile publishing houses and anti-Polish propaganda) the principle of unconditional elimination of their names should be adopted and mentions of their works, apart from critical ones, from the press, radio and TV, as well as non-periodic publications of a non-scientific nature (fiction, journalism, essay writing). His writings became popular in Poland only after 1989.
He was the first husband of Izabela "Czajka" Stachowicz.
He is the author of Classics of Sociology (published 1933); The Militarization of a Political Party (published 1935); Contemporary Sociology (1938 ed.); Issues in the Sociology of Theater (published 1938); American Political Parties (1957 ed.); Jews in Polish Culture (1961 ed.); Confessions of an Old Man (1979 ed.).
His observations on the crisis of democracy and the formation of totalitarianisms were particularly accurate - "Sketches on totalitarianism" (collected and published in 1993). He wrote about the sociology of theatre, upbringing, education, cooperatives and youth. He dealt with the status, role and crisis of the intelligentsia. He often raised issues of nationalism and anti-Semitism. After his death, a collection of his still up-to-date journalistic works "Socjologia nieprzedawniona" (collected and published in 1992) was published.
For his scientific activity, he was awarded the Jurzykowski (1974). His last texts are an autobiography and The Last Message, a text prepared for the Congress of Polish Culture in Warsaw in 1981, which was not read out due to the imposition of martial law.
