„(…) człowiek sam dla siebie nie może być wystarczającym źródłem nieomylnych kryteriów…” – Jan Józef Szczepański.
Jan Józef Szczepański (ur. 12 stycznia 1919 w Warszawie, zm. 20 lutego 2003 w Krakowie, pochowany na parafialnym cmentarzu w Tyńcu) – pisarz, reporter, eseista, scenarzysta filmowy i tłumacz, taternik, podróżnik. Był prezesem Związku Literatów Polskich i Stowarzyszenia Pisarzy Polskich. Z wykształcenia był orientalistą.
Syn Aleksandra Szczepańskiego, dyplomaty II Rzeczypospolitej i ekonomisty, związanego z przemysłem cynkowym Górnego Śląska, brata Marii Kuncewiczowej oraz Marii Znatowicz-Szczepańskiej, nauczycielki języka francuskiego, tłumaczki literatury serbskiej i publicystki.
W latach 1932-1937 jego rodzina mieszkała w Katowicach, gdzie Jan J. Szczepański uczęszczał do męskiego Państwowego Gimnazjum i Liceum przy ul. A. Mickiewicza. Następnie studiował orientalistykę, studia ukończył w 1947 r.
Uczestniczył w kampanii wrześniowej 1939 r., w 1941 r. wstąpił do Związku Jaszczurczego (od 1942 r. – NSZ) i pracował w komórce wywiadu do 1943 r., kiedy to został żołnierzem AK, w 1944 r. walczył w partyzantce. Temu okresowi poświęcił swoją prozę wojenną: opowieść o wrześniowej klęsce (Polska jesień) i opowiadania partyzanckie (Buty), w których mierzy się krytycznie z legendą „leśnych ludzi”. Tematyka wojenna znalazła się też w scenariuszach do filmów Stanisława Różewicza (Westerplatte i Wolne miasto).
Po wojnie związał się z „Tygodnikiem Powszechnym” (w latach 1947–1953 był członkiem redakcji). Był ostatnim prezesem rozwiązanego przez władze stanu wojennego Związku Literatów Polskich (ten okres udokumentował w książce Kadencja). Był zapalonym taternikiem. W 1955 r. przetłumaczył książkę Johna Hunta Zdobycie Mount Everestu. Był jednym z założycieli Polskiego Porozumienia Niepodległościowego. W 1978 r. podpisał również deklarację założycielską Towarzystwa Kursów Naukowych. Tłumaczył na polski m.in. prozę Conrada i Greene’a, Bajki murzyńskie.
„…To jest wielkie niebezpieczeństwo, jeśli religia pełni zastępczo funkcje polityczne. Kościół dosyć często identyfikuje się z nacjonalizmem…” – Jan Józef Szczepański.
Był sygnatariuszem Listu 59 (1975 r.) i listu intelektualistów w obronie braci Jerzego i Ryszarda Kowalczyków (maj 1981 r.). 23 sierpnia 1980 roku dołączył do apelu 64 uczonych, pisarzy i publicystów do władz komunistycznych o podjęcie dialogu ze strajkującymi robotnikami.
W 1947 r. wziął ślub z Danutą Wolską.
Był najbliższym przyjacielem pisarza Stanisława Lema i ojcem chrzestnym jego syna Tomasza.
Nazwisko Jana Józefa Szczepańskiego znalazło się na specjalnej liście, na której umieszczono autorów pod szczególnym nadzorem peerelowskiej cenzury. Tomasz Strzyżewski w swojej książce o cenzurze w PRL publikuje poufną instrukcję cenzorską z 21 lutego 1976 r. Głównego Urzędu Kontroli Prasy, Publikacji i Widowisk, na której umieszczono nazwisko Szczepańskiego oraz następujące wytyczne: „Wszystkie własne publikacje autorów z poniższej listy zgłaszane przez prasę i wydawnictwa książkowe oraz wszystkie przypadki wymieniania ich nazwisk należy sygnalizować kierownictwu Urzędu, w porozumieniu, z którym może jedynie nastąpić zwolnienie tych materiałów. Zapis nie dotyczy radia i TV, których kierownictwo we własnym zakresie zapewnia przestrzeganie tych zasad. Treść niniejszego zapisu przeznaczona jest wyłącznie do wiadomości cenzorów”.
Następnego dnia po mojej niezwykłej wizycie u Stanisława Lema w Krakowie, odwiedziłem 26 stycznia 1989 r. Jana Józefa Szczepańskiego. Rozmawialiśmy o tym, gdyż Jan Józef Szczepański, przez lata blisko przyjaźnił się ze Stanisławem Lemem i wiedział, że on bardzo niechętnie wpuszcza ludzi do siebie, a już z aparatem, to zupełny wyjątek. Mnie z Janem Józefem Szczepańskim poznał Artur Międzyrzecki, rok wcześniej 19 września 1988 roku na historycznym zjeździe PEN Clubu w Pałacu Kultury i Nauki w Warszawie.
Muszę powiedzieć, że pewnie dziś, takich zdjęć, jak wówczas zrobiłem Janowi Józefowi Szczepańskiemu, bym nie zrobił. Mam tu na myśli palenie fajki, co dla niego, było dużą przyjemnością i pewnego rodzaju rytuałem, gdyż widziałem go z fajką na Zjeździe PEN Clubu. Dziś palenie przez osobę fotografowaną lub filmowaną nawet papierosa, jest właściwie bardzo rzadkie, gdyż jest jakby namawianiem do nałogu. Muszę jeszcze powiedzieć, że mimo tego, że był autorem wielu książek, scenariuszy, to zachowywał się niezwykle skromnie.
W kwietniu 1997 r. za książkę Jeszcze nie wszystko uhonorowany został Nagrodą Krakowska Książka Miesiąca. W 2001 r. został laureatem nagrody literackiej polskiego PEN Clubu im. Jana Parandowskiego.
Andrzej Werner przypisuje Szczepańskiego do odrębnego nurtu w polskiej literaturze, „programowo odrzucającego ideowe, a już zwłaszcza doktrynalne spory”, skupiającego „pisarzy zwróconych ku życiu, ludzkiej rzeczywistości bez pośredniczącej roli idei, nie wysuwających na plan pierwszy swoich sądów, poglądów i postulatów, usuwających się w cień, by uwypuklić to, co istnieje niezależnie od wyobrażeń podmiotu, obserwujących życie w jego rzeczywistych historycznych wymiarach, by odnaleźć w nim uniwersalne cechy ludzkie, może ślad transcendencji, może tęsknotę za nim”.
Poeta Janusz Szuber zadedykował Janowi Józefowi Szczepańskiemu wiersz Które kiedyś były, wydany w tomikach poezji Okrągłe oko pogody z 2000 r. oraz Tam, gdzie niedźwiedzie piwo warzą z 2004 r.
Autor publikacji m.in. Portki Odysa (powieść) 1954; Polska jesień (powieść) 1955; Buty i inne opowiadania,1956; Pojedynek (powieść) 1957; Tombakowy pierścionek i inne opowiadania (współautor: B. Mańkowski),1957; Dzień bohatera (opowiadania), 1959; Zatoka białych niedźwiedzi (reportaż),1960; Motyl (opowiadania),1962; Do raju i z powrotem (reportaże),1964; Czarne i białe (reportaże),1965; Ikar (powieść),1966; Wyspa, 1968; Świat wielu czasów. Wrażenia z podróży do ameryki południowej, 1969; Koniec westernu (reportaże),1971; Opowiadania dawne i dawniejsze,1973; Rafa (opowiadania), 1974; Przed nieznanym trybunałem (eseje),1975; Kipu (powieść), 1978; Autograf (opowiadania i dramat),1979; Trzy podróże (reportaże),1981; Trzy czerwone róże (opowiadania),1982; Nasze nie nasze (reportaże),1984; Kadencja (wspomnienia),1986; Kapitan (powieść),1986; Ultima thule (opowiadania),1987; Maleńka encyklopedia totalizmu, 1990; Historyjki (opowiadania), 1990; Mija dzień (opowiadania),1994; Jeszcze nie wszystko (opowiadania); Wszyscy szukamy (eseje),1998; Obiady przy świecach (wybór opowiadań),2003; Dziennik (dzienniki) T. I 1945-1956, 2009; T. II 1957-1963, 2011; T. III 1964-1972; T. IV 1973-1980, 2015.
Autor scenariuszy filmowych m.in. Wolne miasto (1958); Jadą goście jadą... (1962); Na melinę (1965); Westerplatte (1967); Hubal (1973); Z dalekiego kraju (1981); Życie za życie. Maksymilian Kolbe (1991).
Jest patronem ławeczki w Parku Ratuszowym w Krakowie w dzielnicy XVIII Nowa Huta, o czym informuje tabliczka. Patroni ławeczek w przestrzeni publicznej są wybierani w ramach projektu Kody Miasta realizowanego przez Krakowskie Biuro Festiwalowe, operatora tytułu Kraków Miasto Literatury UNESCO, którym Kraków został uhonorowany w 2013 roku.
„…Stanisław Lem, najbliższy obok Zbigniewa Herberta i równie wieloletni – bo przez pięć dekad – przyjaciel Jana Józefa Szczepańskiego (1919-2003), nazwał autora Polskiej jesieni (powieści wydanej w 1955 roku, a pisanej w latach 1940-1949) „nieludzkim wyjątkiem”, autorem, który „nigdy nie był zewnątrzsterowny” i nie musi wstydzić się – co stwierdził Jerzy Turowicz – ani jednego zdania, które napisał. Uważał też jednak, że dzieło Szczepańskiego jest jak wysoka skalna ściana bez uchwytów, „cholerna, ale gładka”, i łatwiej powiedzieć, jakim pisarzem Szczepański nie jest, aniżeli jakim jest…” – Sergiusz Sterna-Wachowiak. Jan Józef Szczepański o powinnościach pisarza.
PORTRAIT with HISTORY Jan Józef Szczepański
"(...) a man for himself cannot be a sufficient source of infallible criteria..." - Jan Józef Szczepański.
Jan Józef Szczepański (born January 12, 1919 in Warsaw, died February 20, 2003 in Kraków, buried in the parish cemetery in Tyniec) - writer, reporter, essayist, film writer and translator, mountain climber, traveller. He was president of the Polish Writers' Union and the Polish Writers' Association. He was an orientalist by education.
Son of Aleksander Szczepański, a diplomat of the Second Republic of Poland and an economist associated with the zinc industry of Upper Silesia, brother of Maria Kuncewiczowa and Maria Znatowicz-Szczepańska, a French teacher, translator of Serbian literature and publicist.
In the years 1932-1937 his family lived in Katowice, where Jan J. Szczepański attended the male State Junior High School and High School at ul. A. Mickiewicz. He then studied Oriental studies, graduating in 1947.
He participated in the September Campaign of 1939, in 1941 he joined the Lizard Association (since 1942 - NSZ) and worked in an intelligence unit until 1943, when he became a Home Army soldier, in 1944 he fought in the partisans. He devoted his war prose to this period: a story about the September defeat (Polish Autumn) and partisan stories (Boots), in which he critically confronts the legend of the "forest people". War themes were also included in scripts for Stanisław Różewicz's films (Westerplatte and Free City).
After the war, he joined Tygodnik Powszechny (in 1947–1953 he was a member of the editorial staff). He was the last president of the Union of Polish Writers, dissolved by the martial law authorities (he documented this period in the book Kadencja). He was an avid climber. In 1955, he translated John Hunt's book Conquering Mount Everest. He was one of the founders of the Polish Independence Alliance. In 1978, he also signed the founding declaration of the Association of Scientific Courses. He translated into Polish e.g. prose by Conrad and Greene, Bajki murzyńskie.
“…It is a great danger if religion performs vicariously political functions. The Church quite often identifies itself with nationalism…” – Jan Józef Szczepański.
He was a signatory of Letter 59 (1975) and the letter of intellectuals in defense of brothers Jerzy and Ryszard Kowalczyk (May 1981). On August 23, 1980, he joined the appeal of 64 scholars, writers and journalists to the communist authorities for dialogue with striking workers.
In 1947 he married Danuta Wolska.
He was the closest friend of the writer Stanisław Lem and the godfather of his son Tomasz.
The name of Jan Józef Szczepański was included in a special list, where authors were placed under the special supervision of the communist censorship. In his book on censorship in the People's Republic of Poland, Tomasz Strzyżewski publishes a confidential censor's instruction of February 21, 1976 of the Central Office for the Control of the Press, Publications and Performances, which includes Szczepański's name and the following guidelines: "All authors' own publications from the list below, reported by the press and publishing houses books and all cases of mentioning their names should be signaled to the management of the Office, in agreement with which only the release of these materials may take place. The provision does not apply to radio and TV, whose management ensures compliance with these rules on its own. The content of this entry is intended solely for the information of the censors.
The day after my extraordinary visit to Stanisław Lem in Kraków, I visited Jan Józef Szczepański on January 26, 1989. We talked about it because Jan Józef Szczepański, for years was close friends with Stanisław Lem and knew that he was very reluctant to let people in, and with a camera is a complete exception. I was introduced to Jan Józef Szczepański by Artur Międzyrzecki, a year earlier, on September 19, 1988, at the historic meeting of the PEN Club in the Palace of Culture and Science in Warsaw.
I must say that probably today, I would not have taken such pictures as I took then of Jan Józef Szczepański. I mean smoking a pipe, which for him was a great pleasure and a kind of ritual, because I saw him with a pipe at the PEN Club Convention. Today, smoking by a photographed or filmed person, even a cigarette, is actually very rare, because it is like encouraging an addiction. I must also say that despite the fact that he was the author of many books and screenplays, he behaved extremely modestly.
In April 1997, he was honored with the Krakow Book of the Month Award for his book Yet Not Everything. In 2001, he won the literary prize of the Polish PEN Club named after Jan Parandowski.
Andrzej Werner attributes Szczepański to a separate trend in Polish literature, "programmatically rejecting ideological and especially doctrinal disputes", bringing together "writers focused on life, human reality without the mediating role of ideas, not putting their judgments, views and postulates in the foreground, removing into the shadows to highlight what exists independently of the subject's imagination, observing life in its real historical dimensions, to find universal human features in it, maybe a trace of transcendence, maybe a longing for it.
The poet Janusz Szuber dedicated a poem to Jan Józef Szczepański, which used to be, published in the volumes of poetry Round Eye of the Weather (2000) and Where Bears Brew Beer (2004).
The author of the publication, among others Odysseus' Trousers (novel) 1954; Polish Autumn (novel) 1955; Shoes and Other Stories, 1956; Duel (novel) 1957; The Tombak Ring and Other Stories (co-author: B. Mańkowski), 1957; Hero's Day (stories), 1959; Bay of the White Bears (reportage), 1960; Butterfly (stories), 1962; To Paradise and Back (reportages), 1964; Black and White (Reportages), 1965; Icarus (novel), 1966; Island, 1968; A world of many times. Impressions from a trip to South America, 1969; The End of the Western (reportages), 1971; Old and Older Stories, 1973; Reef (stories), 1974; Before an Unknown Tribunal (essays), 1975; Kipu (novel), 1978; Autograph (stories and drama), 1979; Three Journeys (reportages), 1981; Three Red Roses (stories), 1982; Ours are not ours (reportages), 1984; Cadence (memoirs), 1986; The Captain (novel), 1986; Ultima thule (stories), 1987; Tiny Encyclopedia of Totalizm, 1990; Stories (stories), 1990; Day Goes By (stories), 1994; Not Everything Yet (stories); We Are All Looking (essays), 1998; Candlelight Dinners (a selection of short stories), 2003; Journal(s) T. I 1945-1956, 2009; T. II 1957-1963, 2011; T. III 1964-1972; Vol. IV 1973-1980, 2015.
Writer of film scripts, e.g. The Free City (1958); The Guests Are Coming... (1962); Into the Den (1965); Westerplatte (1967); Hubal (1973); From a Far Country (1981); Life for life. Maximilian Kolbe (1991).
He is the patron of the bench in the Town Hall Park in Krakow in the 18th district of Nowa Huta, as indicated by the plaque. Patrons of benches in public space are selected as part of the City Codes project implemented by the Krakow Festival Office, the operator of the Krakow UNESCO City of Literature title, which Krakow was honored with in 2013.
“…Stanisław Lem, next to Zbigniew Herbert and an equally long-term friend of Jan Józef Szczepański (1919-2003) for five decades, called the author of Polish Autumn (a novel published in 1955 and written in 1940-1949) an “inhuman exception” ", an author who "has never been an outsider" and does not have to be ashamed - as Jerzy Turowicz stated - of a single sentence he wrote. However, he also believed that Szczepański's work is like a high rock wall without handles, "bloody but smooth", and it's easier to say what kind of writer Szczepański is not than what he is..." - Sergiusz Sterna-Wachowiak. Jan Józef Szczepański on the duties of a writer.
Comments