Ryszard Jerzy Kukliński, ps. „Jack Strong”, „Mewa” (ur. 13 czerwca 1930 w Warszawie, zm. 11 lutego 2004 w Tampie) – pułkownik ludowego Wojska Polskiego, zastępca szefa Zarządu Operacyjnego Sztabu Generalnego Wojska Polskiego, od 1970 agent wywiadu amerykańskiej Centralnej Agencji Wywiadowczej (CIA), na krótko przed wprowadzeniem stanu wojennego (1981) ewakuowany przez CIA do Berlina Zachodniego. Uznany za zdrajcę i skazany na karę śmierci przez sąd wojskowy PRL. Zrehabilitowany po 1989 roku i pośmiertnie awansowany do stopnia generała brygady Wojska Polskiego.
W latach 1971–1981 Kukliński przekazał na Zachód ponad 40 tys. stron dokumentów dotyczących PRL, ZSRR i Układu Warszawskiego. Dokumenty te dotyczyły sowieckich planów inwazji na kraje Europy Zachodniej w okresie zimnej wojny, a także m.in. planów użycia przez ZSRR broni nuklearnej, danych technicznych najnowszych sowieckich broni m.in. czołgu T-72 i rakiet Strzała-2, rozmieszczenia radzieckich jednostek przeciwlotniczych na terenach Polski i NRD, metod stosowanych przez Armię Radziecką w celu uniknięcia namierzenia jej obiektów przez satelity szpiegowskie oraz planów wprowadzenia stanu wojennego w Polsce. Doradca ds. bezpieczeństwa narodowego Stanów Zjednoczonych Zbigniew Brzeziński określił go mianem pierwszego polskiego oficera w NATO.
„…Ryszarda Kuklińskiego spotkałem zupełnie niespodziewanie 19 listopada 2000 r. w Baltimore, podczas odsłonięcia pomnika „KATYŃ” mojego wieloletniego przyjaciela rzeźbiarza Andrzeja Pityńskiego. Pojawienie się Kuklińskiego było wielką niespodzianką, a ja zdawałem sobie sprawę, że muszę ostrożnie się do niego zbliżać, gdyż był intensywnie pilnowany przez agentów wywiadu amerykańskiego. Ale dlatego, że oficjalnie robiłem zdjęcia dla twórcy pomnika Andrzeja Pityńskiego, mogłem więcej niż inni…” – Czesław Czapliński.
Urodził się 13 czerwca 1930 w Warszawie jako jedyne dziecko Stanisława Wincentego Kuklińskiego (1901–1943) i Anny z domu Kotaniec (1900–1963). Jego ojciec podczas II wojny światowej został 13 maja 1943 aresztowany za działalność konspiracyjną, zginął w obozie koncentracyjnym w Sachsenhausen. Informacje te ujawnił sam Kukliński w 1987 w wywiadzie dla paryskiej „Kultury”.
Przynajmniej od 1962 roku Kukliński współpracował z kontrwywiadem wojskowym – Zarządem II Szefostwa Wojskowej Służby Wewnętrznej. Zdaniem niektórych badaczy od końca lat 40. współpracował z Informacją Wojskową, a w czasie przed wstąpieniem do szkoły oficerskiej ze Służbą Bezpieczeństwa.
W latach 1967–1968 pełnił służbę w Międzynarodowej Komisji Kontroli i Nadzoru Układów Genewskich w Wietnamie, gdzie zajmował się m.in. zbieraniem danych o wojskach biorących udział w konflikcie wietnamskim. W lutym 1968 roku brał udział w śledztwie dotyczącym ofensywy Tết i związanych z nim zbrodniach na ludności cywilnej dokonanych przez Vietcong i jednostki Armii Wietnamu Północnego.
Po powrocie z Wietnamu w 1968 roku dalej pełnił służbę w Oddziale Szkolenia Operacyjnego Sztabu Generalnego WP, gdzie przygotowywał ćwiczenie „Wiosna-69”. W sierpniu 1968 roku został skierowany do sztabu marszałka Iwana Jakubowskiego w Legnicy – tam zorientował się, że ćwiczenia są w istocie przygotowaniem inwazji na Czechosłowację.
W latach 70. zaplanował i przeprowadził operację wywiadowczą pod przykrywką turystycznego rejsu żeglarskiego w rejonie Hamburga i Helgolandu. W latach 60. i 70. we współpracy z polskim wywiadem wojskowym przeprowadził kolejne rejsy z zadaniem rozpoznania przyszłych rejonów inwazji Układu Warszawskiego. W czasie rejsów m.in. dokonano za pomocą echosondy pomiarów głębokości przepraw wodnych na Łabie, rozpoznano rejon Helgolandu z ośrodkiem radarowym NATO, przeprowadzono rekonesanse wywiadowcze Hamburga, Kilonii, Kopenhagi oraz wybrzeży Wielkiej Brytanii i Szwecji. Rejsów zaprzestano w kwietniu 1977 jako zbyt ryzykownych w opinii kontrwywiadu.
14 stycznia 1980 roku Kukliński uczestniczył w spotkaniu w sali konferencyjnej w budynku Komitetu Centralnego w Warszawie najwyższych oficerów ZSRR (Wiktor Kulikow, Anatolij Gribkow) z polskimi przywódcami celem podpisania statutu na czas wojny, który był zaaprobowany przez państwa Układu Warszawskiego. Kukliński podczas tego spotkania podawał dokumenty do podpisu. Pułkownik stwierdził, że jego rolą było sprawdzenie, czy treść podpisywanych dokumentów nie odbiega od sformułowań polskiej strony. Spotkanie nie miało charakteru uroczystej sesji wszystkich przywódców państw Układu Warszawskiego, gdyż Rumunia odmówiła udziału. W związku z taką sytuacją Kulikow odwiedził oddzielnie każdą ze stolic państw Układu Warszawskiego.
W lutym 1981 roku Kukliński przedstawił jeden z pierwszych planów ramowych stanu wojennego pod nazwą: Informacja o stanie przygotowań państwa na wypadek konieczności wprowadzenia stanu wojennego i wnioski z gry decyzyjnej. W dniach 16–25 marca 1981 roku odbyły się na terenie Polski duże koalicyjne ćwiczenia pod kryptonimem „Sojuz 81”. Rosjanie dążyli do stworzenia sobie okoliczności uzasadniającej do przekształcenia ćwiczeń w zbrojną interwencję. 10 marca gen. Wojciech Jaruzelski usiłował podczas spotkania z Lechem Wałęsą przestrzec „Solidarność” przed takim niebezpieczeństwem. W tym czasie miała miejsce prowokacja bydgoska, w której między innymi negatywną rolę odegrał Główny Zarząd Polityczny WP, na czele którego stał gen. broni Józef Baryła. Ostatecznie ćwiczenie „Sojuz 81” przedłużono i zakończyło się 8 kwietnia 1981 roku. 18 października, po rezygnacji Stanisława Kani, plenum KC PZPR wybrało na stanowisko I sekretarza generała Wojciecha Jaruzelskiego. 4 listopada 1981 roku odbyło się „spotkanie trzech”, w którym wzięli udział gen. Wojciech Jaruzelski, Lech Wałęsa i prymas Józef Glemp. Kukliński o tych wydarzeniach raportował do CIA.
7/8 listopada 1981 roku płk Ryszard Kukliński został ewakuowany z Polski przez funkcjonariuszy CIA. Przypuszczalnie został ucharakteryzowany na podobieństwo mieszkańca Londynu, który przyjechał do Warszawy kilka dni wcześniej i z wyglądu bardzo przypominał Kuklińskiego. To właśnie z jego paszportem Kukliński miał opuścić Polskę, odlatując tego samego dnia z Okęcia samolotem British Airways. Po krótkim pobycie w Londynie Kukliński, działający pod pseudonimem Jack Strong, został przewieziony samolotem do bazy lotniczej USA na południu Niemiec i tam spotkał się z rodziną.
Według gen. Franciszka Puchały Kukliński w piątek 6 listopada 1981 roku wieczorem uczestniczył w bankiecie z okazji rocznicy rewolucji październikowej w ambasadzie ZSRR. Następnie, jak wskazuje Puchała, powołujący się na Józefa Szaniawskiego, po przyjęciu w ambasadzie został przez CIA ulokowany w konspiracyjnym lokalu na Żoliborzu. Rano 7 listopada pod innym nazwiskiem odleciał rejsowym samolotem LOT-u do Londynu. Nadto Puchała podaje, że rano 7 listopada 1981 roku Kukliński brał udział w odprawie u szefa SG WP, co jest zgodne z prawdą. Jednak Franciszek Puchała wskazuje sprzeczne fakty w związku z 6 i 7 listopada. Obecność Kuklińskiego na porannej odprawie 7 listopada jest potwierdzona przez gen. Władysława Hermaszewskiego, który widział pułkownika tego dnia rano. Natomiast twierdzenie, że tego samego ranka pod innym nazwiskiem odleciał rejsowym samolotem LOT-u do Londynu, jest nadinterpretacją (uczestniczył przecież w odprawie w Sztabie Generalnym). Nadto nie mógł Kukliński być w ambasadzie ZSRR 6 listopada, gdyż uroczysty bankiet odbył się 7 listopada 1981 roku.
W poniedziałek, 9 listopada 1981 roku płk Ryszard Kukliński już się nie pojawił w Sztabie Generalnym. 10 listopada 1981 roku szef Zarządu I szefostwa WSW płk Mieczysław Figura oraz oficer obiektowy w Sztabie Generalnym ppłk Benedykt Jędrzejewski dekretowali postanowienie o wszczęciu operacji pod kryptonimem „Renegat” i powołano specjalną grupę operacyjno-śledczą WSW, na czele której stanął płk Jan Kowalczyk.
Według samego Kuklińskiego nawiązał on współpracę z wywiadem amerykańskim CIA podczas rejsu do Europy Zachodniej w 1972 roku, wysyłając list do attaché wojskowego przy ambasadzie USA w Bonn. Do pierwszego spotkania doszło 18 sierpnia 1972 r. w Hadze. Według jego relacji planował zawiązać w Wojsku Polskim spisek przeciw ZSRR, jednak CIA odwiodła go od tego, jako od działania skazanego na niepowodzenie. Zamiast tego poproszono go o przekazywanie informacji mogących zaszkodzić Związkowi Radzieckiemu. W latach 1971–1981 Kukliński przekazał na Zachód ponad 40 tys. stron dokumentów dotyczących PRL, ZSRR i Układu Warszawskiego. Dokumenty te dotyczyły między innymi planów ZSRR użycia broni nuklearnej, danych technicznych najnowszych sowieckich broni m.in. czołgu T-72 i rakiet Strzała-2, rozmieszczenia radzieckich jednostek przeciwlotniczych na terenach Polski i NRD, metod stosowanych przez Armię Czerwoną w celu uniknięcia namierzenia jej obiektów przez satelity szpiegowskie, planów wprowadzenia stanu wojennego w Polsce.
Trzy lata po ucieczce, 23 maja 1984 roku, Kukliński został skazany zaocznie przez sąd wojskowy w Warszawie na karę śmierci. Wyrok został złagodzony do 25 lat więzienia w 1990 r. W 1995 w wyniku rewizji I prezesa Sądu Najwyższego Adama Strzembosza wyrok uchylono. Minister obrony narodowej decyzją Nr 23/MON/Kadr z 12 lutego 1996 roku przywrócił mu stopień pułkownika. Sprawę skierowano ponownie do prokuratury wojskowej i postanowieniem z 22 września 1997 śledztwo umorzono, argumentując, że Kukliński działał w stanie wyższej konieczności, przy czym uzasadnienie zostało utajnione (wbrew opinii wielu badaczy całość treści uzasadnienia jest od kilku lat jawna i ogólnodostępna). Ostatecznie płk Ryszard Kukliński został uniewinniony i zrehabilitowany.
Kukliński zmarł 11 lutego 2004 w wieku 73 lat w szpitalu. Przyczyną śmierci był udar mózgu. Urnę z prochami płk. Kuklińskiego przywiózł do Polski Józef Szaniawski 19 czerwca 2004 r. w Alei Zasłużonych na Cmentarzu Wojskowym na Powązkach (kwatera A2-aleja zasłużonych-2) w Warszawie spoczęły prochy płk. Kuklińskiego i jego starszego syna Waldemara, który zginął w sierpniu 1994 roku w niejasnych okolicznościach (został kilkukrotnie przejechany przez terenowy samochód na terenie kampusu uniwersyteckiego w Phoenix na oczach świadków. Sprawców nie ujęto – w odnalezionym samochodzie nie odkryto żadnych odcisków palców). Drugi syn, Bogdan Kukliński, według oficjalnej wersji zaginął bez śladu podczas morskiego rejsu w 1993 roku. W 2009 roku „Wprost” wysunęło hipotezę, że zaginięcie zostało sfingowane przez CIA w ramach programu ochrony świadków.
Ocena postaci Ryszarda Kuklińskiego budzi kontrowersje wśród publicystów i emocje opinii publicznej w Polsce. Wśród zarzutów wymieniane jest złamanie przysięgi wojskowej i narażenie infrastruktury kraju oraz polskich sił zbrojnych na większe straty podczas ewentualnej wojny. W przypadku wojny, jak mówił dokument podpisany przez Jaruzelskiego, ZSRR przejęłoby kontrolę nad wojskiem polskim. Dochodziło na tym tle do incydentów, między innymi nieznani sprawcy uszkodzili w nocy z 12 na 13 grudnia 2011 r. popiersie płk. Kuklińskiego w Parku im. Henryka Jordana w Krakowie. Zamalowano napis „pułkownik” i dopisano pod nazwiskiem słowo „zdrajca”. Z boku pomnika namalowano napis „śmierć USA”, pomalowano też czerwoną farbą lewe ramię popiersia.
Ze względu na tajność większości dokumentacji związanej ze służbami specjalnymi działalność Ryszarda Kuklińskiego budzi kontrowersje również u historyków.
Ordery i odznaczenia m.in.: Krzyż Kawalerski Orderu Odrodzenia Polski (1976) Srebrny Krzyż Zasługi Złoty Medal „Za zasługi dla obronności kraju” (1978) Srebrny Medal „Za zasługi dla obronności kraju” Srebrny Medal „Siły Zbrojne w Służbie Ojczyzny” Brązowy Medal „Za zasługi dla obronności kraju” Brązowy Medal „Siły Zbrojne w Służbie Ojczyzny” (1956) Medal Polonia Mater Nostra Est (1998) Medal Zwycięstwa i Wolności Medal 10-lecia Polski Ludowej (1955) Krzyż Armii Krajowej (6 maja 1998, przyznany przez Radę Naczelną i Zarząd Główny Światowego Związku Żołnierzy AK).
Kukliński otrzymał również wysokie odznaczenie CIA – Distinguished Intelligence Medal, które aż do tego momentu nadawane było wyłącznie obywatelom USA. W 1998 roku został odznaczony Medalem Polonia Mater Nostra Est.
O pośmiertne podniesienie rangi pułkownika Ryszarda Kuklińskiego do rangi generała zwróciła się 18 lutego 2004 roku do prezydenta RP inicjatywa polityczna „Centrum” pod przewodnictwem prof. Zbigniewa Religi.
W 2006 na warszawskiej Starówce, przy ul. Kanonii 20/22 (w pobliżu katedry św. Jana Chrzciciela) utworzono Izbę Pamięci Pułkownika Kuklińskiego. 17 listopada 2010 Hanna Gronkiewicz-Waltz podjęła decyzję o jej zamknięciu, jednak decyzję cofnęła. Założycielem i dyrektorem Izby Pamięci Pułkownika Kuklińskiego był Józef Szaniawski; po śmierci którego kieruje nią jego syn, Filip Frąckowiak. Od września 2016 w związku z pośmiertną nominacją generalską Ryszarda Kuklińskiego, muzeum funkcjonuje pod nazwą Izba Pamięci Generała Kuklińskiego.
“…I met Ryszard Kukliński completely unexpectedly on November 19, 2000 in Baltimore, during the unveiling of the "KATYŃ" monument by my long-time friend, the sculptor Andrzej Pityński. Kuklinski's appearance was a great surprise, and I was aware that I had to approach him carefully because he was intensely guarded by American intelligence agents. But because I officially took photos for the creator of the monument, Andrzej Pityński, I could do more than others..." - Czesław Czapliński.
PORTRAIT with HISTORY – Ryszard Jerzy Kukliński (June 13, 1930 – February 11, 2004) was a Polish colonel and Cold War spy for NATO. He was posthumously promoted to the rank of brigadier general by Polish President Andrzej Duda. Kukliński passed top secret Soviet documents to the CIA between 1972 and 1981, including the Soviet plans for the invasion of Western Europe. The former United States National Security Advisor Zbigniew Brzeziński described him as "the first Polish officer in NATO."
Ryszard Kukliński with his wife Kukliński was born in Warsaw to a working-class family with strong Catholic and socialist traditions. During World War II, his father became a member of the Polish resistance movement; he was captured by the Gestapo, and subsequently died in the Sachsenhausen concentration camp. After the war, Kukliński began a successful career in the Polish People's Army. In 1968, he took part in preparations for the Warsaw Pact's invasion of Czechoslovakia. Disturbed by the invasion, and by the brutal crushing of the parallel Polish 1970 protests, in 1972, Kukliński sent a letter to the US embassy in Bonn describing himself as an army officer from a Communist country, and requested a secret meeting.
In 1994, Kukliński said that his awareness of the "unambiguously offensive" nature of Soviet military plans was an important factor in his decision to communicate the details of those plans to the United States, adding that "Our front could only be a sacrifice of Polish blood at the altar of the Red Empire". Kukliński was also concerned that his homeland would be turned into a nuclear wasteland as the Warsaw Pact's superiority in conventional forces would mean NATO would respond to military action with tactical nuclear weapons.
Between 1972 and 1981, he passed 35,000 pages of mostly Soviet secret documents to the CIA. The documents described Moscow's strategic plans regarding the use of nuclear weapons, technical data about the T-72 tank and 9K31 Strela-1 missiles, the whereabouts of Soviet anti-aircraft bases in Poland and East Germany, the methods used by the Soviets to avoid spy satellite detection of their military hardware, plans for the imposition of martial law in Poland, and many other matters. Last army ID of Colonel Kukliński He was the first foreign recipient of the Distinguished Intelligence Medal.
On May 23, 1984, Kukliński was sentenced to death, in absentia, by a military court in Warsaw. After the fall of communism, the sentence was changed to 25 years. In 1995, the court revoked the sentence and said that Kukliński was acting under special circumstances and Kukliński visited Poland again in April 1998.
He died from a stroke at the age of 73 in Tampa, Florida, February 11, 2004. The funeral Mass for Kukliński was held at Fort Myer with CIA honors on March 30, 2004. His remains were transported to Poland and on June 19, 2004, Kukliński was buried in the row of honour in the Powązki Military Cemetery in Warsaw, Poland, along with the remains of his son Waldemar.