Lena Zelwerowicz (właściwie Helena Zelwerowicz-Orchoń) (ur. 10 grudnia 1903 w Krakowie – zm. 1 kwietnia 1998 w Nowym Jorku, urna z jej prochami wróciła do Polski i 10 września 2014 r. spoczęła na cmentarzu w Skolimowie) – aktorka, reżyser, scenograf, poetka.
Lena Zelwerowicz była żoną aktora Józefa Orchonia (właśc. J. Nudela), córką Aleksandera Zelwerowicza (ur. 14 sierpnia 1877 r. w Lublinie – zm. 18 czerwca 1955 r. w Warszawie) aktora, reżysera, dyrektora teatru i nauczyciela, odznaczonym Orderem Odrodzenia Polski i jednym z polskich „Sprawiedliwych wśród Narodów Świata”. Sama pisała: „moim powodem do dumy nie jest fakt, że jestem córką Zelwera, ale to, że należę do Jego uczniów".
W 1926 r. ukończyła Oddział Dramatyczny warszawskiego Konserwatorium Muzycznego, przez 2 lata studiowała na warszawskiej ASP w pracowni u prof. Tadeusza Pruszkowskiego. Następnie pogłębiała studia plastyczne w Paryżu. Po powrocie do Polski wybrała aktorstwo. Zadebiutowała w Teatrze im. Juliusza Słowackiego w Krakowie. Następnie grała w Wilnie, Sosnowcu, Łodzi, Warszawie. Wyjeżdżała za granicę na staże ZASP-u do Niemiec i Francji.
Wykonywała również prace scenograficzne dla teatru. W 1929 zdała egzamin reżyserski ZASPu, debiutowała jako reżyser "Oberżystką" Goldoniego w Placówce Żywego Słowa w warszawskim Teatrze Ateneum.
W czasie okupacji hitlerowskiej Aleksander i Lena Zelwerowiczowie ukrywali Żydów w mieszkaniu przy ul. Szczyglej 9 w Warszawie. Na stałe mieszkała tam Helena. Zameldowany tam był tam jej mąż, aktor Józef Orchoń, który musiał się ukrywać z racji żydowskiego pochodzenia. Lena pracowała jako urzędniczka i tłumaczka w biurze prywatnej fabryki. Brała udział w podziemnym życiu teatralnym, w konspiracyjnym przedstawieniu "Fedry" Racinea wystąpiła w roli Diany, w 1941 reżyserowała, w ramach zajęć podziemnego PISTu, "Posażną jedynaczkę" Fredry.
Po upadku powstania warszawskiego byli oboje wywiezieni do obozu w Sandbostel, a stamtąd do Oberlangen. Po zakończeniu wojny pozostała na Zachodzie.
Pod koniec 1946 ewakuowała się do Anglii, zamieszkała w Londynie. Działała w londyńskim Gnieździe ZASPu.
Jesienią 1951 emigrowała do Stanów Zjednoczonych i zamieszkała w Nowym Jorku. Pracowała m.in. jako tłumaczka dla radia „Głos Ameryki”, a później dla pisma "Ameryka”.
Udzielała w czasie okupacji hitlerowskiej, pomocy ukrywającym się Żydom, m. in. Orchoniowi, za co została odznaczona medalem "Sprawiedliwy wśród Narodów Świata", przyznawanym przez izraelski Instytut Pamięci Yad Vashem. W czasie ceremonii uhonorowania tytułem „Sprawiedliwych wśród Narodów Świata” w maju 1979 r., która odbyła się w Nowym Jorku, po śmierci ojca Aleksandra Zelwerowicza, jego córka Helena mówiła o ojcu: „Określał siebie sam jako [...] przyjaciel człowieka. Miał zawsze otwarte serce i ramiona dla wszystkich uciśnionych i potrzebujących pomocy, a podczas […] okupacji Żydzi najbardziej tej pomocy potrzebowali”.
“The New York Times”, 17 czerwca 1998 r.: „…Cała jej rodzina była zaangażowana w teatr. Kiedy Niemcy najechali Polskę, Helena dołączyła do polskiego podziemia. Otrzymała sfałszowane dokumenty dla Żydów, których znała, w tym brata swojej dziewczyny, Josepha, który był zasymilowanym Żydem o „polskim wyglądzie”. Dzięki sfałszowanym papierom mógł uchodzić za chrześcijanina. Oprócz pozyskiwania sfałszowanych dokumentów dla Żydów, Helena znalazła dla nich miejsce pobytu. Nauczyła Żydów, jak postępować jak Polacy. Nauczyli się katolickich modlitw, które mogli odmawiać na wypadek, gdyby Niemcy zostali zatrzymani i przesłuchani. Żydzi, którzy nie mogli przejść jako chrześcijanie, pozostali ukryci w mieszkaniu Heleny. Helena Zelwerowicz-Orchoń pomogła uratować dziesiątki Żydów…”.
W latach 80.tych związała się z nowojorskim Polish Theatre Institute, gdzie pełniła obowiązki dramaturga i występowała jako recytatorka. Po raz ostatni wystąpiła w maju 1997 w Polish Institute Townhouse w Nowym Jorku, prezentując własne wiersze, drukowane m.in. na łamach londyńskich "Wiadomości".
W marcu 1981 r. odwiedziłem Helenę Zelwerowicz-Orchoń w jej mieszkaniu na Livingston Street na Brooklynie w Nowym Jorku, wypełnionym pamiątkami z Polski. Helena Zelwerowicz-Orchoń opowiadała mi o ojcu, unikając opowiadania o sobie: "To on był wielki - powtarzała - a ja byłam tylko skromną pracownicą teatru". Wówczas zareagowałem i powiedziałem – kontakt do Pani podała mi Karin Falencki, mówiąc, że jest Pani wybitną aktorką. I dalej powiedziałem jej, że jej portret znajdzie się na mojej wystawie wybitnych Polaków w maju, w PIN (Polish Institute of Art. & Sciences), na co ją zapraszam już teraz. To w takim bądź razie, ja Panu coś powiem – do spotkania z Panem przygotowałam się jak do premiery w teatrze, nawet zrobiłam make-up, czego dawno nie robiłam i uśmiechnęła się zalotnie. Oczywiście przyszła na uroczysty wernisaż mojej wystawy 1 maja 1981 r.
PORTRAIT with HISTORY Helena Zelwerowicz-Orchoń (1903-1998)
Lena Zelwerowicz (actually Helena Zelwerowicz-Orchoń) (born on December 10, 1903 in Krakow - died on April 1, 1998 in New York, the urn with her ashes returned to Poland and on September 10, 2014 she was buried at the cemetery in Skolimów) - actress, director , set designer, poet.
Lena Zelwerowicz was the wife of actor Józef Orchoń (born J. Nudel), daughter of Aleksander Zelwerowicz (born on August 14, 1877 in Lublin - died on June 18, 1955 in Warsaw) of actor, director, theater director and teacher, decorated with the Order Rebirth of Poland and one of the Polish "Righteous Among the Nations." She wrote herself: "My reason for pride is not that I am the daughter of Zelwer, but because I belong to his disciples."
In 1926 she graduated from the Dramatic Department of the Warsaw Conservatory of Music, for 2 years she studied at the Warsaw Academy of Fine Arts in the studio of prof. Tadeusz Pruszkowski. Then she deepened her artistic studies in Paris. After returning to Poland, she chose acting. She made her debut at the Juliusz Słowacki in Krakow. Then she played in Vilnius, Sosnowiec, Łódź and Warsaw. She traveled abroad for ZASP internships to Germany and France.
She also performed scenery design for the theater. In 1929 she passed the ZASP director's examination, and made her debut as a director with Goldoni's "Oberser" in the Living Word Place at the Ateneum Theater in Warsaw.
During the Nazi occupation, Aleksander and Lena Zelwerowicz hid Jews in an apartment at ul. Szczyglej 9 in Warsaw. Helena lived there permanently. Her husband, actor Józef Orchoń, was registered there and had to hide because of Jewish origin. Lena worked as a clerk and translator in the office of a private factory. She took part in the underground theatrical life, in the underground performance of "Fedra" Racinea appeared in the role of Diana, in 1941 she directed, as part of the underground PIST classes, Fredro's "Equipped Only Child".
After the fall of the Warsaw Uprising, they were both taken to the Sandbostel camp and from there to Oberlangen. After the war, she remained in the West. At the end of 1946 she evacuated to England and settled in London. She operated in the ZASP Nest in London. In autumn 1951, she emigrated to the United States and settled in New York. She worked, among others as a translator for the radio "Voice of America" and later for the magazine "America". During the Nazi occupation, she provided help to Jews in hiding, among others Orchoni, for which she was awarded the "Righteous Among the Nations" medal awarded by the Israeli Yad Vashem Institute of Remembrance. During the ceremony of honoring the title of "Righteous Among the Nations" in May 1979, which took place in New York, after the death of father Aleksander Zelwerowicz, his daughter Helena said about the father: "He described himself as a [...] man's friend. He always had an open heart and arms for all the oppressed and in need of help, and during [...] the occupation Jews needed this help the most. " The New York Times, June 17, 1998: "... Her whole family was involved in the theater. When the Germans invaded Poland, Helena joined the Polish underground. She received falsified documents for Jews she knew, including her girlfriend's brother, Joseph, who was an assimilated Jew with "Polish appearance." Thanks to the forged papers, he was able to pass for a Christian. In addition to obtaining forged documents for Jews, Helena found a place to stay for them. She taught Jews how to act like Poles. They learned Catholic prayers that they could say in case the Germans were detained and interrogated. Jews who could not pass as Christians remained hidden in Helena's apartment. Helena Zelwerowicz-Orchoń helped save dozens of Jews ... "
In the 1980s, she joined the New York Polish Theater Institute, where she was a playwright and acted as a reciter. She appeared for the last time in May 1997 at the Polish Institute Townhouse in New York, presenting her own poems, printed, among others in London's "Wiadomości".
In March 1981 I visited Helena Zelwerowicz-Orchoń in her apartment on Livingston Street in Brooklyn, New York, filled with souvenirs from Poland. Helena Zelwerowicz-Orchoń told me about her father, avoiding telling about herself: "He was great," she repeated, "and I was only a modest theater employee." Then I reacted and said - I was contacted by Karin Falencki, saying that you are an outstanding actress. And then I told her that her portrait will be on my exhibition of outstanding Poles in May, at PIN (Polish Institute of Art. & Sciences), to which I invite her now. In that case, I will tell you something - I prepared myself for the meeting with you as for the premiere in the theater, I even did make-up, which I have not done for a long time and she smiled flirtatiously. Of course, she came to the grand opening of my exhibition on May 1, 1981.
